وقتی استاد زرین‌کوب، اشتباهاتش را درباره دو قرن سکوت پذیرفت

این روزها به نام ایران گرایی، تحلیل های نادرست تاریخی نسبت به تاریخ اسلام در حال انتشار است. برخی از این خطاها مستند به کتاب «دو قرن سکوت» اثر استاد دکتر عبدالحسین زرین کوب، است.
اگرچه استاد برجسته تاریخ معاصر ما، پس از انتشار کتاب «دو قرن سکوت»، به خطاهای تحلیلی اش نسبت به تاریخ قرون اول اسلامی پی برد و کتاب دیگری به نام «کارنامه اسلام» نوشت. اما این کتاب همواره مورد غفلت واقع شده است.

پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ، به بهانه ۲۴ شهریور ماه، سالروز درگذشت استاد دکتر عبدالحسین زرین کوب، نویسنده و مورخ برجسته معاصر ایران، نگاهی به روند تحقیقاتی استاد و نگارش کتاب «کارنامه اسلام» داشته است.

استاد دکتر عبدالحسین زرین کوب، نویسنده و مورخ معاصر، بیشتر به کتاب «دو قرن سکوت» شناخته می شود. کتابی دربارهٔ سرگذشت ایران در دو قرن اول پس از سلطهٔ عرب‌های مسلمان به ایران که در سال ۱۳۳۰ خورشیدی برای اولین بار منتشر شد.
زرین کوب این کتاب را در دوران جوانی اش نوشته بود و پس از انتشار چاپ اول، به خطاهای تحلیلی و تحقیقی اش پی برد. لذا خودش تا ۵ سال اجازه تجدید چاپ آن را نداد تا اینکه در اردیبهشت ۱۳۳۶ متن گسترش یافته و تجدید نظر شده اثر او، از سوی انتشارات امیرکبیر منتشر شد.

چه تاریخی نظرات دکتر زرین کوب درباره «دو قرن سکوت» تغییر کرد؟

استاد زرین کوب، پس از چاپ مجدد کتاب نیز به دایره تحقیقات خود می افزاید. او در سال های۱۳۳۰ تا ۱۳۴۸خورشیدی، تحقیقات وسیعی را درباره تاریخ صدر اسلام انجام می دهد که حاصل این تحقیقات را در کتابی به نام «کارنامه اسلام» منتشر می کند.

کتاب «کارنامه اسلام»، تغییر نگاه زرین کوب درباره خطاهای تحلیلی کتاب «دو قرن سکوت» است. او در این سالیان از نظرات گذشته اش فاصله می گیرد و به تشریح و تبیین دستاوردهای دو قرن اول اسلامی می پردازد.

تشریح دستاورد تمدن اسلامی در قرون اول هجری از نگاه دکتر زرین گوب

استاد زرین کوب، در این کتاب بر دستاورد تمدن اسلامی در قرون نخست هجری می بالد و می افزاید:  « فتح اسلام البته با جنگ حاصل شد، اما نشر اسلام در بین مردم کشورهای فتح شده به زور جنگ نبود…»

نویسنده در مقدمه کتاب خود در این مورد می آورد:
« طرز بیانی که من در این کتاب به کار برده ام شاید در نظر اول در نزد برخی از خوانندگان تا اندازه ای حماسه آمیز جلوه کند. اما این پندار درست نیست. نویسنده فقط خواسته است با همان چشمی به فرهنگ گذشته اسلام بنگرد که خود مسلمین گذشته بدان می نگریسته اند.
شیوه بیانی عاری از هیجان و خالی از همدردی که محققان اروپایی در این مسایل دارند به آنها هرگز امکان آن را نخواهد داد تا در ارزیابی آنچه مسلمانان به فرهنگ دنیا داده اند، به درستی داوری کنند.
کدام مورخ می تواند بدون همدلی واقعی، با آنچه موضوع تحقیق اوست ارتباط و تفاهم درست بیابد؟
بدون شک دنیای اسلام در تمدن و فرهنگ امروزی جهان ـ که شاید بیش از آنکه غربی باشد، بورژوایی است ـ آن اندازه سهم و تاثیر واقعی داشته است که بر شمردن آن نیازی به حماسه سرایی نداشته باشد.»

مخالفت تند شجاع‌الدین شفا علیه کتاب کارنامه اسلام

شجاع‌الدین شفا، یکی از چهره هایی بود که پس از انتشار کتاب «کارنامه اسلام» زرین کوب را مورد نقدهای تندی قرار داد. او با بیان تغییر موضع عبدالحسین زرین کوب در کتاب کارنامه اسلام نسبت به کتاب قبلی‌اش «دو قرن سکوت»-در مورد نقش اسلام و مسلمانان در ایران – وی را به «دوگانگی»، «غرض ورزی» و «عدم واقع بینی» متهم می‌کند.

پاسخ عضو سابق شورای مرکزی نهضت آزادی به شجاع‌الدین شفا

فرهاد بهبهانی، عضو سابق شورای مرکزی نهضت آزادی، این نقد «شفا» نسبت به نگارش کارنامه اسلام توسط زرین کوب را منصفانه ندانست. او در کتابی با عنوان « پنج نقد بر تولدی دیگر» در صفحه ۱۴۷ می نویسد:
« حال اگر مرحوم زرین کوب بعد از نگارش دو قرن سکوت به اشتباهی از جانب خود پی برده و خبر بی‌پایه به فنا رفتن کتابخانه‌های ایران توسط اعراب را در کتاب بعدی خود به نام کارنامه اسلام تصحیح کرده‌است باید شماتت شود؟ چه دلیلی برای این تکذیب هست جز آنکه واقعاً خود آن مرحوم متوجه خطایی در کار خود شده بود؟
مگر هر کسی سخن خود را در جهتی که ما دوست نداریم عوض کرد به «دوگانگی»، «غرض ورزی» و «عدم واقع بینی» (کلماتی که شجاع‌الدین شفا در مورد زرین کوب به کار برده‌است) رفته‌است؟ وجدان طبیعی انسانی برای کسانی که اشتباهات خود را اعتراف می‌کنند احترام قائل است.»

فهرست مطالب کتاب کارنامه اسلام

فهرست مطالب کتاب کارنامه اسلام عبارتند از:
سیری اجمالی از آغاز تاکنون، تسامح، مادر تمدن انسانی اسلام‌، مقام رفیع دانش در اسلام، فرهنگ و تمدن انسانی و جهانی اسلام، تمدن اسلامی، منشاء یک فرهنگ عظیم انسانی، معجزه فرهنگ اسلامی، کتابها و کتابخانه ها، مدارس و دانشگاهها، نهضت علمی مسلمانان، نهضت علمی مسلمانان، علم طب و بیمارستانها، داروسازی و علوم طبیعی، نجوم و ریاضیات، فیزیک و شیمی و فنون صناعت، جغرافیا و جهانگردی، تاریخ‌نویسی، ملل و نحل، عقاید و مذاهب، فلسفه و کلام و حکمت، روش تربیتی اسلامی، اوضاع سیاسی و اجتماعی و اداری، هنرهای زیبا، عرفان اسلامی، ادب اسلامی، اسلام: فرهنگ جامع، اسلام و فرهنگ غرب.