واژه مشتق چیست؟ – به زبان ساده با مثال و تمرین – فرادرس

واژه‌های مشتق یا واژه‌های وندی یکی از انواع واژه‌ها هستند که از ترکیب یک بخش مستقل و معنادار با یک یا چند وند ساخته می‌شوند. این واژه‌ها در دسته کلمه‌های غیرساده قرار می‌گیرند. به‌طور مثال، کلمه «دسته» نوعی واژه مشتق یا وندی است، چون در ساختار آن از یک واژه مستقل (دست) و یک وند (‍ـه) استفاده شده است. در این مطلب از مجله فرادرس، در عین حال که توضیح می‌دهیم واژه مشتق چیست، مثال‌های آن را نیز بررسی می‌کنیم. ابتدا در تعریف واژه مشتق، ساختار آن را به‌طور دقیق تحلیل می‌کنیم و تفاوت این نوع از واژه‌ها را با واژه‌ها مشتق مرکب توضیح می‌دهیم. در گام بعدی، روش تشخیص واژه مشتق را بررسی می‌کنیم. در پایان، آزمونی برای مرور نکته‌های این مطلب ارائه می‌‌دهیم.

واژه مشتق چیست؟

به کلمه‌هایی که در ساختار آن‌ها از یک جزء مستقل و معنادار، همچنین از یک یا چند وند (پیشوند یا پسوند) استفاده شده باشد، «واژه مشتق» یا «واژه وندی» گفته می‌شود. در واقع، آن بخش از کلمه‌های مشتق که معنادار است و کاربرد مستقل دارد، نوعی تکواژ آزاد به شمار می‌آید. وندی هم که در ساختار این کلمه‌ها وجود دارد، نوعی تکواژ وابسته محسوب می‌شود.

تکواژهای آزاد هم معنا و هم کاربرد مستقل دارند اما تکواژهای وابسته معمولاً معنایی ندارند و به کلمه‌های دیگر متصل می‌شوند. با مشاهده فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس، ساختار واژه‌های مشتق را بهتر می‌آموزید. لینک این فیلم آموزشی را در کادر زیر قرار داده‌ایم.

برای اینکه با ساختمان واژه‌های مشتق بیشتر آشنا شوید، به مثال زیر توجه کنید. کلمه زیر را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد. یک بخش آن، «قلم» است که معنا و کاربرد مستقلی دارد. بخش دیگر آن نیز «دان» است که نه معنای خاصی دارد و نه به صورت مستقل به کار می‌رود.

با توجه به این نکته‌ها، «قلمدان» نوعی واژه مشتق است که با کنار هم آمدن یک تکواژ آزاد (قلم) و یک تکواژ وابسته (دان) ساخته شده است.

انواع وندها

گفتیم در ساختار کلمه‌های مشتق از یک یا چند وند استفاده می‌شود. وندهای زبان فارسی را می‌توان به دو دسته زیر تقسیم کرد:

• وندهای اشتقاقی: با استفاده از آن‌ها می‌توان کلمه مشتق ساخت، مانند: با، ان، بی، انه و… .
• وندهای تصریفی: فقط به صرف کلمه‌ها کمک می‌کنند و با آن‌ها نمی‌توان کلمه مشتق ساخت، مانند: ها، ات، تر و… .

در ادامه، هر کدام را با جزئیات بیشتری توضیح می‌دهیم.

وندهای اشتقاقی

وندهای اشتقاقی همان وندهایی هستند که در ساختار کلمه‌‌های مشتق به کار می‌روند. این وندها به سه دسته زیر تقسیم‌بندی می‌شوند.

• پیشوند: در ابتدای کلمه قرار می‌گیرد، مانند «با» در «باادب».
• میان‌وند: در میانه و وسط کلمه قرار می‌گیرد، مانند «ا» در «سراسر».
• پسوند: در پایان کلمه می‌آید، مانند «گر» در «کارگر».

در ساختمان کلمه‌های مشتق معمولاً از پیشوندها و پسوندها استفاده می‌شود. میانوند‌ها در ساختار کلمه‌های «مشتق‌مرکب» یا «وندی مرکب» حضور دارند. در جدول زیر، مثال‌های بیشتری از رایج‌ترین وندهای زبان فارسی ارائه شده است.

نکته: اگر انتهای کلمه‌ای، «ه» بیان حرکت قرار داشته باشد، هنگامی که پسوند «ی» به آن اضافه می‌شود، بین «ه» بیان حرکت و «ی»، واج میانجی «گ» قرار می‌گیرد، مانند: گرسنه + ی ← گرسنگی.

وندهای تصریفی

وندهای تصریفی برخلاف وندهای اشتقاقی، واژه مشتق نمی‌سازند و تنها برای صرف کلمه‌ها به کار می‌روند. فهرست مهم‌ترین وندهای تصریفی در ادامه آمده است.

• همه نشانه‌های جمع (ها، ان، ات و…)
• «تر» در صفت‌های تفضیلی و «ترین» در صفت‌های عالی
• تمامی پیوندهای فعلی (برداشتن، بازخواست کردن، درخواست کردن و…)
• همه شناسه‌های فعلی که در انتهای فعل‌ها قرار می‌گیرند (نوشتم، نوشتی، می‌نویسیم، می‌نویسند و…)

علاوه‌بر وندهای تصریفی، فعل‌های کمکی و ضمایر متصل نیز اگرچه به کلمه قبل از خود متصل می‌شوند اما وند اشتقاقی به حساب نمی‌آیند و واژه مشتق تشکیل نمی‌دهند. مانند فعل کمکی «ام» در «رفته‌ام» و ضمیر متصل «ـَ م» در «مدادم».

توجه داشته باشید که کلمه‌های مشتق تنها یکی از انواع واژه‌های فارسی هستند. در ادامه، تمامی انواع واژه‌ها را با مثال بررسی می‌کنیم.

ساختار کلمه های مشتق

در بخش‌های قبلی، ضمن اینکه توضیح دادیم واژه مشتق چیست، ساختار آن را نیز تا حدودی بررسی کردیم. در این بخش، ساختار واژه‌های مشتق را با جزئیات بیشتری بررسی می‌کنیم و اجزای تشکیل‌دهنده آن‌ها را نشان می‌دهیم.

در جدول زیر، ساختارهای اصلی و رایج کلمه‌های مشتق را همراه با مثال مشاهده می‌کنید.

تفاوت واژه مشتق مرکب با واژه مشتق چیست؟

در بخش‌های قبلی این مطلب، ساختار کلمه‌های مشتق و همچنین واژه‌های مشتق‌مرکب را بررسی کردیم و توضیح دادیم که در ساختار هر دوی این کلمه‌ها از وندها استفاده می‌شود. همین نکته باعث می‌شود تشخیص این دو نوع از کلمه‌ها گاهی دشوار باشد.

در این بخش به تفاوت‌های واژه‌های مشتق و مشتق‌مرکب اشاره می‌کنیم.

• مهم‌ترین تفاوت آن‌ها این است که در کلمه‌های مشتق تنها از یک تکواژ آزاد استفاده می‌شود اما در ساختار کلمه‌های مشتق‌مرکب همیشه دو یا چند تکواژ آزاد به کار می‌‌روند.
• در ساختار کلمه‌های مشتق از میانوند استفاده نمی‌شوند اما این نوع از وندها در ساختار کلمه‌های مشتق‌مرکب کاربرد دارند.

به‌طور مثال، کلمه مشتق «بی‌نام» که تنها یک تکواژ آزاد (نام) دارد اما کلمه مشتق‌مرکب «برون‌سپاری» یا دو تکواژ آزاد «برون» و «سپار» ساخته شده است.

به‌عنوان مثالی دیگر، در کلمه مشتق‌مرکب «مالامال» از میانوند «ا» استفاده شده است اما این وند در ساختار کلمه‌های مشتق به کار نمی‌رود.

مثال واژه مشتق

در بخش قبلی به‌طور کلی یاد گرفتید که واژه مشتق چیست و چه ساختاری دارد. در این بخش، به کمک مثال‌هایی که بررسی می‌کنیم، با کاربرد این نوع از کلمه‌ها در انواع جمله‌‌ها آشنا می‌شوید.

مثال‌های بیشتری از واژه‌های مشتق در فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس ارائه شده است. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه مشاهده می‌کنید.

مثال اول برای واژه مشتق

در ساختار کلمه زیر از بن ماضی «کرد» و پسوند «ار» استفاده شده است. «کرد» نوعی تکواژ آزاد است و «ار» نیز نوعی تکواژ وابسته به شمار می‌آید. کلمه زیر نیز در دسته واژگان مشتق قرار می‌گیرد.

مثال دوم برای واژه مشتق

با دقت به ساختار کلمه زیر متوجه می‌شویم که این کلمه نوعی واژه مشتق است، زیرا برای ساخت آن از یک تکواژ آزاد (جَه) و یک تکواژ وابسته (ـِ ش) استفاده شده است.

«جَه» بن مضارع از مصدر فعل «جهیدن» است و «ـِ ش» نیز نوعی پسوند به شمار می‌آید.

مثال سوم برای واژه مشتق

کلمه زیر از یک جزء معنادار و مستقل (امید) و یک جزء وابسته (وار) تشکیل شده است. «امید» در حقیقت تکواژ آزاد است و «وار» تکواژ وابسته به حساب می‌آید. روی‌هم‌رفته، کلمه زیر در شمار واژه‌های مشتق قرار می‌گیرد.

مثال چهارم برای واژه مشتق

مثال زیر از ترکیب «سبز» و «ی» ساخته شده است. «سبز» یک تکواژ آزاد است که معنا و کاربرد مستقل دارد اما «ی» نوعی وند است که به‌تنهایی به کار نمی‌رود. با توجه به این نکته‌ها، کلمه زیر یک واژه مشتق است.

مثال پنجم برای واژه مشتق

بن مضارع «جوی» و پسوند «ه» ساختار کلمه مشتق زیر را تشکیل می‌دهند. در این کلمه، «جوی» تکواژ آزاد است اما «ه» نوعی تکواژ وابسته به شمار می‌آید.

مثال ششم برای واژه مشتق

مثال زیر نیز نوعی واژه مشتق است که با ترکیب بن مضارع «رَه» و پسوند «ا» ساخته شده است. «ره» تکواژ آزاد و «ا»، تکواژ وابسته آن محسوب می‌شود.

ساختار کلمه‌های مشتق را می‌توانید به کمک فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس به‌طور کامل یاد بگیرید.

مثال هفتم برای واژه مشتق

«مان» یکی از پسوندهای کم‌کاربرد زبان فارسی است که کاربرد آن را در مثال زیر مشاهده می‌کنید. در این مثال، بن ماضی «ساخت» و پسوند «مان» در کنار یکدیگر کلمه مشتق «ساختمان» را تشکیل داده‌اند.

«ساخت» در این کلمه به‌عنوان تکواژ آزاد به کار رفته و «مان» تکواژ وابسته آن است.

مثال هشتم برای واژه مشتق

«شوره‌زار» نیز در دسته کلمه‌های مشتق قرار می‌گیرد، زیرا از یک تکواژ آزاد (شور) و دو تکواژ وابسته (ه و زار) تشکیل شده است. گفتیم که کلمه‌های مشتق می‌توانند یک یا چند وند داشته باشند. در این مثال، از دو وند استفاده شده است.

مثال نهم برای واژه مشتق

«بی» و «ی» وندهای کلمه مشتق زیر هستند. «اعتماد» هم تکواژ آزاد آن محسوب می‌شود. «بی» در ابتدای کلمه قرار گرفته است. بنابراین، پیشوند به شمار می‌آید. «ی» در انتهای کلمه آمده و نقش پسوند آن را به عهده دارد.

مثال دهم برای واژه مشتق

در مثال زیر، بن ماضی «خواست» و پسوند «ـَ ن» با هم ترکیب شده‌اند و واژه مشتق «خواستن» را تشکیل داده‌اند. توجه داشته باشید که بسیاری از مصدرها، مانند «خواستن» نوعی کلمه مشتق به شمار می‌آیند.

روش تشخیص واژه مشتق چیست؟

برای اینکه بتوانید واژه‌های مشتق را به‌راحتی از سایر واژگان تشخیص بدهید، تنها لازم است به ساختار آن‌ها توجه کنید. در واژه‌های مشتق، تنها یک جزء معنادار و یک یا چند وند به کار می‌روند. در این مورد، لازم است نکته‌های زیر را هم به خاطر بسپارید:

• کلمه‌هایی که در ساختار آن‌ها وندی وجود ندارد، از نوع واژه‌های مشتق نیستند، بلکه کلمه ساده یا مرکب به شمار می‌آیند.
• کلمه‌هایی که دو جزء معنادار دارند، واژه مشتق نیستند، بلکه واژه مشتق‌مرکب یا مرکب به حساب می‌آیند.

نکته‌های بالا را با توجه به مثال‌های زیر بهتر یاد می‌گیرید. در کادر زیر چهار مثال را ارائه کرده‌ایم. در ساختار اولین مثال، یک تکواژ آزاد (دان) و یک وند (ـِ ش) حضور دارد. بنابراین کلمه اول از نوع واژه‌های مشتق است.

مثال دوم، دو تکواژ آزاد دارد. یکی «دان» و آن دیگری، «پژوه» است. بنابراین، «دانش‌پژوه» یک کلمه مشتق‌مرکب است. در کلمه‌های «گل» و «گلاب» هیچ وندی به کار نرفته است. بنابراین، «گل» واژه ساده است و «گلاب» واژه مرکب به شمار می‌‌آید.

واژه مشتق در گذر زمان

بسیاری از کلمه‌هایی که امروزه به‌عنوان واژه ساده می‌شناسیم، در واقع کلمه‌های مشتقی بوده‌اند که با گذشت زمان، اجزای آن‌ها با هم ادغام شده‌اند. مثلاً ما امروزه کلمه «هومن» را به‌عنوان یک واژه ساده می‌شناسیم اما «ه» ابتدای این کلمه، در واقع نوعی پیشوند بوده است.

«هُ» پیشوندی با معنای «خوب و نیک» بوده است. «من» هم از فعل «منیدن» به معنای «اندیشیدن» مشتق شده است. روی‌هم‌رفته، «هومن» کلمه مشتقی بوده به معنای «نیک‌اندیش» اما امروزه به‌عنوان یک واژه ساده در نظر گرفته می‌شود و کمتر کسی ممکن است معنای آن را بداند.

هنگامی که بخواهیم واژه‌های مشتق را از سایر کلمه‌ها تشخیص بدهیم، به ساختار امروزی آن‌ها توجه می‌کنیم. به عبارت دیگر، کلمه‌هایی مشتق هستند که دست‌کم یکی از اجزای آن‌ها برای فارسی‌زبانان معنا داشته باشد.

به‌‌طور مثال، در واژه مشتق «نیکی»، «نیک» نوعی تکواژ آزاد است و هنوز هم برای فارسی‌زبانان معنا دارد اما «من» به معنی «اندیشیدن» در کلمه «هومن»، دیگر برای فارسی‌زبانان معنایی ندارد.

یادگیری نقش واژه ها در گروه های اسمی با فرادرس

در این مطلب توضیح دادیم که واژه مشتق چیست و از چه اجزایی تشکیل می‌شود. بسیاری از واژه‌های مشتق به‌عنوان اسم یا صفت و در گروه‌های اسمی به کار می‌روند.

به همین دلیل، برای آشنایی بیشتر با نقش واژه‌های مشتق و کاربرد آن‌ها در گروه‌ها توصیه می‌کنیم مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر را تهیه و مشاهده کنید.

در هر کدام از این فیلم‌های آموزشی، گروه‌های اسمی و ساختار آن‌ها به روش‌های گوناگون بررسی شده‌اند.

به مخاطبانی که می‌خواهند به غیر از واژه‌ها، سایر بخش‌های جمله یا حتی مباحث ادبیات فارسی را نیز یاد بگیرند، پیشنهاد می‌کنیم از مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس کمک بگیرند.

انواع واژه ها براساس ساختار

تمامی کلمه‌های فارسی از نظر ساختار و اجزای تشکیل‌دهنده آن‌ها عبارتند از:

• واژگان ساده: از یک جزء تفکیک‌ناپذیر تشکیل می‌‌شوند. در واقع، در ساختار آن‌ها تنها یک تکواژ آزاد حضور دارد، مانند «دفتر»، «قلم»، «شمع» و… .
• واژگان مشتق: در ساختار آن‌ها یک جزء معنادار و مستقل، همچنین یک یا چند وند به کار می‌رود، مانند «بافته»، «باغچه»، «آسایشگاه» و… .
• واژه‌های مرکب: از ترکیب دو یا چند کلمه مستقل و معنادار به دست می‌آیند. در ساختار این کلمه‌ها از هیچ وندی استفاده نمی‌شود، مانند «داروخانه»، «دستمال‌گردن»، «دست‌خط» و… .
• واژه‌های مشتق‌مرکب: از دو یا چند جزء مستقل و معنادار به همراه یک یا چند وند تشکیل می‌شوند، مانند «پایه‌دار»، «زیباپسند» و… .

علاوه‌بر تقسیم‌بندی بالا می‌توان همه کلمه‌ها را به دو دسته ساده و غیرساده تقسیم کرد. به‌جز واژگان ساده، سایر انواع کلمه‌ها، یعنی واژه‌های مشتق، مرکب و مشتق‌مر‌کب در دسته واژگان غیرساده قرار می‌گیرند.

در جدول زیر، انواع کلمه‌ها را با مثال‌های بیشتر نشان داده‌ایم. همچنین چند نمونه از ساختار این کلمه‌ها را نیز مشخص کرده‌ایم. البته برای آشنایی بیشتر با انواع واژه‌ها می‌توانید از فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس نیز کمک بگیرید.

اسم جامد و مشتق چیست؟

در برخی از کتاب‌های دستور زبان، اسم‌ها را براساس اینکه در ساختار آن‌ها از بن فعل استفاده شده یا نشده باشد، به دو دسته جامد و مشتق تقسیم‌بندی می‌‌کنند. توضیح مربوط به هر کدام را در ادامه می‌خوانید.

• اسم جامد: در ساختار آن از بن ماضی یا مضارع فعل‌ها استفاده نمی‌شود، مانند «کتاب».
• اسم مشتق: برای ساخت آن از بن ماضی یا مضارع انواع فعل‌ها استفاده می‌شود، مانند «خوانش».

مثال‌هایی از اسم‌های جامد و مشتق را در جدول زیر نشان داده‌ایم.

در این تقسیم‌بندی، اسم‌های مشتق ممکن است با ترکیب یک یا چند تکواژ آزاد و یک یا چند وند ساخته شوند. توجه داشته باشید که این نوع تقسیم‌بندی، در این مطلب مورد توجه نبوده است.

در مطلبی که پیش رو دارید، فقط کلمه‌هایی که با یک تکواژ آزاد و یک یا چند وند ساخته شده باشند، «مشتق» نامیده می‌‌شوند.

در مطلب زیر از مجله فرادرس، اسم‌های جامد و مشتق، همچنین ساختار آن‌ها آموزش داده شده است.

سؤالات متداول

تا اینجا نشان دادیم که واژه مشتق چیست و چه ساختاری دارد. در این بخش، به برخی از سؤالات متداول در مورد این نوع از واژه‌ها اشاره کرده و پاسخ می‌دهیم.

در کلمه‌های مشتق چند جزء معنادار به کار می‌رود؟

در این نوع از کلمه‌ها تنها یک جزء معنادار یا به عبارت دیگر، تنها یک تکواژ آزاد به کار می‌رود.

در کلمه‌های مشتق از چند وند استفاده می‌شود؟

محدودیتی برای تعداد وندهای کلمه‌های مشتق وجود ندارد اما معمولاً حداکثر ۳ وند در این نوع از کلمه‌ها به چشم می‌خورد.

تمرین واژه مشتق

اینکه واژه مشتق چیست و چه ساختاری دارد، در بخش‌های قبلی بررسی شد. در این بخش، برای یادگیری بهتر این نوع از واژه‌ها، ۱۰ سؤال چهارگزینه‌ای را در اختیارتان قرار می‌دهیم. با پاسخگویی به این سؤال‌ها می‌توانید سطح یادگیری خود را در مورد کلمه‌های مشتق ارزیابی کنید.

برای مرور نکته‌های مربوط به واژه‌های مشتق توصیه می‌کنیم به فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس مراجعه کنید. از طریق لینک زیر می‌توانید به این فیلم آموزشی دسترسی داشته باشید.

برای پاسخ دادن به این تمرین‌ها، ابتدا صورت هر سؤال را به‌دقت مطالعه کنید. سپس گزینه درست را علامت بزنید. برای اینکه از درستی پاسخ‌هایتان مطلع شوید، تنها لازم است روی گزینه «مشاهده جواب» کلیک کنید.

با کلیک روی گزینه «شرح پاسخ»، پاسخ تشریحی هر سؤال نشان داده می‌شود. بعد از اینکه به همه سؤال‌ها پاسخ دادید، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» را مشاهده خواهید کرد. با کلیک روی آن، تعداد امتیازهایتان در این تمرین نشان داده می‌شود.

جمع بندی

در بخش‌های مختلف این مطلب از مجله فرادرس، به سراغ انواع واژه‌های فارسی رفتیم و نشان دادیم که واژه مشتق چیست و چه ساختاری دارد. در عین حال، تفاوت‌های آن را با واژه‌های مشتق‌مرکب مشخص کردیم و مثال‌هایی از آن را در جمله‌ها نشان دادیم. در نهایت، تمرین‌هایی ارائه کردیم که با پاسخگویی به آن‌ها می‌توانید درک خود را در مورد مورد واژگان مشتق ارزیابی کنید.