ماکان نیوز | وب سایت خبری ماکان | اخبار دنیای دیجیتال و کامپیوتر
شاید این مطالب برایتان مفید باشد
واج آرایی یا نغمه حروف یکی از صنایع ادبی لفظی است و هنگامی به وجود میآید که شاعر یا نویسنده در کلام خود یک مصوت یا صامت را چند بار و بیش از حد معمول تکرار کند. کاربرد واج‌آرایی خوش‌آهنگ‌تر کردن کلام است. به‌طور مثال، حافظ در بیت «فغان کاین لولیان شوخ شیرین کار شهر آشوب / چنان بردند صبر از دل که ترکان خوان یغما را»، با تکرار صامت «ش»، آرایه ادبی واج‌آرایی را به وجود آورده است. در این مطلب از مجله فرادرس، در عین حال که توضیح می‌دهیم واج آرایی چیست، کاربرد آن را نیز در ادبیات فارسی نشان می‌دهیم.
در ادامه، روش تشخیص این آرایه پرکاربرد را بررسی میکنیم. در نهایت، آزمونی را برای یادگیری بهتر این مبحث به مخاطبان ارائه می‌دهیم.
واج آرایی چیست؟
واج‌آرایی یا نغمه حروف به این معناست که شاعر یا نویسنده، یک یا چند صامت و مصوت را در کلمه‌های بیت یا جمله، چندین بار تکرار کند. این نوع از تکرار موجب خوش‌آهنگ‌تر شدن شعر و نثر میشود. از آنجایی که واج‌آرایی به نحوه تلفظ کلمه‌ها مربوط میشود، این آرایه در دسته صنایع ادبی لفظی قرار می‌گیرد.
در فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی در فارسی فرادرس، واج‌آرایی و کاربرد آن با مثال توضیح داده شده است. با کلیک روی لینک زیر به این آموزش کاربردی دسترسی خواهید داشت.
برای اینکه ساختار واج‌آرایی و کاربرد آن را بهتر درک کنید، به مثال زیر توجه کنید. در این بیت ۸ بار از صامت «س» استفاده شده است. تکرار این صامت موجب خوش‌آهنگ‌تر شدن بیت زیر شده و آرایه واج‌آرایی را در آن پدید آورده است.
رشته تسبیح اگر بگسست معذورم بدار
دستم اندر ساعد ساقی سیمین ساق بود
(حافظ)
در مورد واج‌آرایی و کاربرد آن لازم است به نکته‌های زیر توجه داشته باشید.
- واج‌آرایی نوعی آرایه لفظی است و به نوع تلفظ کلمه‌ها بستگی دارد، نه شکل نوشتاری آن‌ها.
- برای به وجود آمدن واج‌آرایی، صامت یا مصوت مورد نظر دست‌کم باید سه بار تکرار شده باشد.
- واج‌آرایی حاصل از تکرار صامت‌ها محسوس‌تر از واج‌آرایی حاصل از تکرار مصوت‌ها است.
اکنون که به‌طور کلی آموختید واج آرایی چیست و چگونه به کار می‌رود، برای اینکه ساختار این آرایه را بهتر درک کنید، بهتر است با انواع صامت‌ها و مصوت‌های فارسی نیز آشنا شوید. در بخش بعدی، مصوت‌ها و صامتهای زبان فارسی را با هم مرور میکنیم.
آشنایی با صامت ها و مصوت های فارسی
در بخش قبل توضیح دادیم که واج آرایی چیست و چگونه با تکرار یک یا چند مصوت و صامت پدید میآید. برای اینکه با کاربرد واج‌آرایی بیشتر آشنا شوید، در این بخش انواع مصوت‌ها و صامتهای فارسی را معرفی میکنیم. البته قبل از آن لازم است به «واج‌ها» اشاره کنیم.
واج‌ها کوچک‌ترین واحد آوایی زبان هستند که معنا ندارند اما می‌توانند تفاوت معنایی ایجاد کنند. مانند واج /د/ که به‌خودی‌خود معنا ندارد ولی می‌توان کلمه «باد» را به «داد» تبدیل کند. زبان فارسی شامل ۲۹ واج است. تمامی واج‌ها به دو دسته زیر تقسیم می‌شوند:
- صامت یا هم‌خوان: واج‌هایی هستند که هنگام ادای آن‌ها تارهای صوتی به حرکت درنمی‌آیند. در زبان فارسی، ۲۳ صامت وجود دارد.
- مصوت یا واکه: واج‌هایی هستند که هنگام تلفظ آن‌ها، تارهای صوتی به حرکت درمی‌آیند. در زبان فارسی، از ۶ مصوت استفاده میشود.
انواع صامت‌ها و مصوت‌های فارسی را در جدول زیر نشان دادهایم.
| واج‌های فارسی | |
| صامت‌ها | مصوت‌ها |
| ب ـ پ ـ ت ـ ط ـ ث ـ س ـ ص ـ ج ـ چ ـ ح ـ ه ـ خ ـ د ـ ذ ـ ز ـ ض ـ ظ ـ ر ـ ژ ـ ش ـ ع ـ ء ـ غ ـ ق ـ ف ـ ک ـ گ ـ ل ـ م ـ ن ـ و ـ ی | ــَـ ـ ــُـ ـ ــِـ ـ آ ـ او ـ ای |
نکته: در شناسایی صامت‌ها و مصوت‌های فارسی، تلفظ و صورت آوایی آن‌ها اهمیت دارد، نه نحوه نگارش آن‌ها. به‌طور مثال، حروف «ذ»، «ز»، «ض» و «ظ» همگی به صورت /z/ تلفظ می‌شوند و یک واج یکسان به شمار می‌آیند. صامتهای «ح ـ ه»، «ع ـ ء»، «ت ـ ط»، «ث ـ س ـ ص» و «غ ـ ق» نیز چنین حالتی دارند.
انواع واج‌ها در مطلب زیر از مجله فرادرس به‌تفصیل آموزش داده شده‌اند.
مثال واج آرایی
در بخش قبلی، ضمن معرفی آرایه واج‌آرایی، انواع صامت‌ها و مصوت‌های فارسی را نیز مرور کردیم. در این بخش، مثال‌هایی از این آرایه لفظی را در ادبیات فارسی بررسی میکنیم. برای دسترسی به مثال‌های بیشتر توصیه میکنیم به فیلم آموزش درس فارسی پایه هشتم فرادرس مراجعه کنید. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه مشاهده می‌کنید.
مثال اول برای واج آرایی
در بیت زیر، شاعر ۱۰ بار از مصوت «آ یا ا» استفاده کرده است. همین موضوع موجب شده تا در این بیت، آرایه واج‌آرایی به وجود بیاید و بیت زیر برای مخاطب خوش‌آهنگ و گوش‌نواز باشد.
یار مرا غار مرا عشق جگرخوار مرا
یار تویی غار تویی خواجه نگهدار
(مولوی)
مثال دوم برای واج آرایی
همان‌طور که مشاهده می‌کنید، واج «س» در بیت زیر، ۷ بار به کار رفته است و آرایه واج‌آرایی را به وجود آورده است.
افسوس که بی‌فایده فرسوده شدیم
وَز داسِ سپهرِ سرنگون سوده شدیم
(خیام)
مثال سوم برای واج آرایی
تکرار صامت «ش» در بیت زیر، علاوه‌بر اینکه این بیت را برای مخاطبان خوش‌آهنگ‌تر کرده، آرایه واج‌آرایی را نیز پدید آورده است.
شب است و شاهد و شمع و شراب و شیرینی
غنیمت است چنین شب که دوستان بینی
(سعدی)
مثال چهارم برای واج آرایی
«ـِ» یکی از مصوت‌های پرکاربرد زبان فارسی است که به‌عنوان کسره اضافه نیز به کار می‌رود. در بیت زیر، چهار بار از این مصوت استفاده شده و آرایه واج‌آرایی به وجود آمده است.
خوابِ نوشينِ بامدادِ رحيل
باز دارد پياده را زِ سبيل
(سعدی)
مثال پنجم برای واج آرایی
واج‌آرایی نه‌تنها در شعر کهن، بلکه در شعر نو نیز به کار رفته است. به‌عنوان مثال، فروغ فرخزاد در شعر زیر، با تکرار صامت «ج» آرایه واج‌آرایی را به پدید آورده است.
من از گفتن می‌مانم، اما زبان گنجشکان
زبان زندگی جمله‌های جاری جشن طبیعت است.
(فروغ فرخزاد)
مثال ششم برای واج آرایی
در بیت زیر، با تکرار سه صامت «ش»، «ع» و «ر»، آرایه واج‌آرایی ساخته شده است. این صامت‌ها را در کادر زیر با رنگ‌های مختلف نشان دادهایم.
شعر و عرش و شرع از هم خاستند
تا که عالم زین سه حرف آراستند
(عطار)
مثال هفتم برای واج آرایی
بیت زیر یکی از مشهورترین مصادیق آرایه واج‌آرایی به شمار میآید. منوچهری در این بیت با تکرار صامتهای «خ» و «ز» صدای خرد شدن برگ‌های پاییزی را در ذهن مخاطب تداعی می‌کند.
خیزید و خز آرید که هنگام خزان است
باد خنک از جانب خوارزم وزان است
(منوچهری)
در فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی در فارسی فرادرس نیز مثال‌های بیشتری در مورد واج‌آرایی و کاربرد آن ارائه شده است.
آرایه های لفظی در ادبیات فارسی
تمامی آرایه‌هایی که به صورت آوایی کلمه‌ها و نحوه تلفظ آن‌ها ارتباط دارند، در دسته آرایه‌ها و صنایع ادبی لفظی قرار می‌گیرند. از میان رایج‌ترین آرایه‌های ادبی لفظی می‌توان به واج‌آرایی، آرایه جناس و انواع سجع اشاره کرد.
واج‌آرایی و چگونگی آن را در این مطلب بررسی کردیم اما چنانچه بخواهید این آرایه و سایر آرایه‌های لفظی را با جزئیات بیشتری یاد بگیرید، مشاهده فیلم‌های آموزشی زیر را در فرادرس پیشنهاد میکنیم.
در صورتی که بخواهید صنایع ادبی معنوی و سایر آرایه‌های ادبی فارسی را نیز بیاموزید، مشاهده مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس برایتان مفید خواهد بود.
روش تشخیص واج آرایی چیست؟
تا اینجا نشان دادیم که واج آرایی چیست و چه نمونه‌هایی در ادبیات فارسی دارد. با وجود این، ممکن است تشخیص واج‌آرایی در نظم و نثر همچنان برایتان دشوار باشد. در این بخش، به روش تشخیص این آرایه و شیوه شناسایی آن اشاره میکنیم.
برای تشخیص واج‌آرایی، تنها لازم است به حروف به‌کاررفته در بیت یا جمله دقت کنید. حروفی که سه یا بیشتر از سه بار تکرار شده باشند، آرایه واج‌آرایی را تشکیل می‌دهند. در این مورد، توجه داشته باشید که باید تلفظ کلمه‌ها را ملاک قرار بدهید، نه صورت نوشتاری آن‌ها را. با توجه به مثال زیر، روش تشخیص واج‌آرایی را بهتر می‌آموزید.
با یک نگاه کلی به بیت زیر متوجه می‌شویم که حرف یا صامت «س» چندین بار به کار رفته است. اگر حروف «س» را در بیت زیر بشماریم، می‌بینیم که شاعر ۴ بار از این حرف استفاده کرده است. بنابراین، نتیجه می‌گیریم که در این بیت از آرایه واج‌آرایی استفاده شده است.
ما را سری است با تو که گر خلق روزگار
دشمن شوند و سر برود هم بر آن سریم
(سعدی)
البته هنگامی که شاعر یا نویسنده برای واج‌آرایی از تکرار یکی از مصوت‌های «ــَـ ، ــُـ ، ــِـ» استفاده کند، تشخیص این نوع از واج‌آرایی کمی دشوار میشود. در این حالت، بهتر است اعراب کلمه‌ها، همچنین کسره‌های اضافه را مشخص کنید و سپس با شمارش آن‌ها، وجود یا عدم وجود این آرایه را تشخیص دهید.
به‌عنوان مثال، اگر کسره‌های اضافه را در بیت زیر مشخص کنیم، می‌بینیم که شاعر ۵ بار کسره اضافه (ــِـ) را به کار برده و آرایه واج‌آرایی را به وجود آورده است.
شجاعِ غضنفر وصیِّ نبی
نهنگِ یمِ قدرتِ حق، علی
(بازل مشهدی)
ایجاد واج آرایی با آرایه تکرار
گاهی با آرایه تکرار در یک بیت یا جمله می‌توان واج‌آرایی را به وجود آورد. در این حالت، تکرار کلمه‌ها به‌خودی‌خود موجب تکرار صامت یا مصوت خاصی شده و موجب آهنگین‌تر شدن جمله یا بیت میشود. برای روشن‌تر شدن این نکته به مثال زیر توجه کنید.
مولوی در بیت زیر با تکرار کلمه «دریغ»، واج‌آرایی صامتهای «غ»، «د» و «ر»، همچنین واج‌آرایی مصوت «ای» را پدید آورده است.
ای دریغا، ای دریغا، ای دریغ
کانچنان ماهی نهان شد زیر میغ
(مولوی)
سؤالات متداول
در بخش‌های قبلی به این سؤال پاسخ دادیم که واج آرایی چیست و چگونه به کار می‌رود. در این بخش به سؤالات متداول و مرتبط با این مبحث می‌پردازیم و به آن‌ها پاسخ می‌دهیم. در فیلم آموزش درس فارسی پایه هشتم فرادرس نیز نکته‌های مهمی در مورد واج‌آرایی و چگونگی آن ارائه شده است.
برای واج‌آرایی لازم است چند بار از یک صامت یا مصوت استفاده شود؟
برای اینکه آرایه واج‌آرایی به وجود بیاید، لازم است حداقل سه بار از یک صامت و مصوت خاص استفاده شود.
آیا با تکرار کلمات هم می‌توان آرایه واج‌آرایی را پدید آورد؟
بله، در برخی موارد، تکرار کلمه‌ها موجب تکرار صامت یا مصوت خاصی میشود و آرایه واج‌آرایی را پدید می‌آورد. مانند بیت «ترسم از تنهایی احوالم به رسوایی کشد/ترس تنهاییست ور نه بیم رسواییم نیست» که در آن با تکرار «ترس» و «تنهایی» نوعی آرایه واج‌آرایی پدید آمده است.
تمرین واج آرایی
اینکه واج آرایی چیست و چگونه به کار می‌رود، در بخش‌های قبلی این مطلب بررسی شد. در بخش پیش رو، برای اینکه نکته‌های مربوط به واج‌آرایی را بهتر یاد بگیرید، آزمونی را در اختیارتان قرار می‌دهیم. برای مرور نکته‌های مربوط به واج‌آرایی می‌توانید از فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس که لینک آن در ادامه آمده است، کمک بگیرید.
این آزمون شامل ۱۰ سؤال چهارگزینه‌ای است. برای پاسخگویی به آن، ابتدا صورت سؤال‌ها را بادقت بخوانید و سپس گزینه درست را علامت بزنید. برای اطمینان از درست بودن پاسخ‌هایتان، تنها کافی است روی گزینه «مشاهده جواب» کلیک کنید.
با کلیک روی گزینه «شرح پاسخ» می‌توانید به پاسخ تشریحی هر سؤال دسترسی داشته باشید. بعد از اینکه به همه سؤال‌ها پاسخ دادید، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» نشان داده میشود. با کلیک روی آن می‌توانید تعداد امتیازهایی را که در این آزمون کسب کرده‌اید، مشاهده کنید.
۱- در کدام گزینه از آرایه واج‌آرایی استفاده شده است؟
نرگس مست نوازش کن مردم دارش
خون عاشق به قدح گر بخورد نوشش باد (حافظ)
سعدی تو مرغ زیرکی خوبت به دام آورده‌ام
مشکل به دست آرد کسی مانند تو شهباز را (سعدی)
سبک باش ای نسیم صبح‌گاهی
تفضل کن بدان فرصت که خواهی (نظامی)
آمد بهار خرم با رنگ و بوی طیب
با صدهزار نزهت و آرایش عجیب (رودکی)
در گزینه اول، شاعر ۵ بار از صامت «ش» استفاده کرده و آرایه واج‌آرایی را پدید آورده است.
۲- آرایه واج‌آرایی در بیت زیر با تکرار کدام واج پدید آمده است؟
افسوس که شد دلبر و در دیده گریان
تحریر خیال خط او نقش بر آب است (حافظ)
در این بیت، واج «د» ۵ بار به کار رفته است و موجب پدید آمدن آرایه واج‌آرایی شده است.
۳- کدام گزینه در مورد واج‌آرایی نادرست است؟
از تکرار صامت‌ها و مصوت‌ها پدید میآید.
تنها در شعر کهن به کار رفته است.
واج‌آرایی صامت‌ها محسوس‌تر از واج‌آرایی مصوت‌ها است.
برای پدید آمدن واج‌آرایی، لازم است حداقل سه بار از یک صامت یا مصوت استفاده شود.
واج‌آرایی از آرایه‌های پرکاربردی است که هم در شعر کهن به کار می‌رفته و هم در سروده‌های امروزی کاربرد دارد.
۴- در کدام گزینه، آرایه واج‌آرایی به چشم می‌خورد؟
شب عاشقت لیلةالقدرست
چون تو بیرون کنی رخ از جلبیب (رودکی)
سرودگوی شد آن مرغک سرودسرای
چو عاشقی که به معشوق خود دهد پیغام (کسایی)
ستون كرد چپ را و خم كرد راست
خروش از خم چرخ چاچی بخاست (فردوسی)
بر یخ بنویس چون کند وعده
گفتار محال و قول خامش را (سنایی)
گزینه سوم یکی از مشهورترین ابیاتی است که در آن از آرایه واج‌آرایی استفاده شده است. در این بیت، واج «چ»، ۴ بار و صامت «خ»، ۵ بار به کار رفته است.
۵- در بیت زیر، آرایه واج‌آرایی با تکرار کدام مصوت پدید آمده است؟
ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارند
تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری (سعدی)
محل قرار گرفتن مصوت کوتاه «ـُ» را در این بیت با حروف پررنگ نشان دادهایم:
ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارند
تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری
۶- در کدام گزینه با استفاده از تکرار کلمه‌ها، آرایه واج‌آرایی ساخته شده است؟
پس هستی من ز هستی اوست
تا هستم و هست، دارمش دوست (ایرج میرزا)
تو را در آینه دیدن جمال طَلعت خویش
بیان کند که چه بودست ناشکیبا را (سعدی)
می‌مال پنهان گوش جان، می‌نه بهانه بر کسان
جان «رَبِّ خَلِّصنی» زنان، والله که لاغ است ای کیا (مولوی)
ای واهب عقل و باعث جان
با حکم تو هست و نیست یکسان (نظامی)
تکرار «هست» در کلمه «هستی» و فعل‌های «هستم» و «هست» موجب پدید آمدن واج‌آرایی در بیت گزینه اول شده است.
۷- همه گزینه‌ها دارای واج‌آرایی صامت هستند، به‌جز…
کشتی‌شکستگانیم ای باد شُرطِه برخیز
باشد که باز بینم دیدار آشنا را (حافظ)
شبِ تاریک و بیمِ موج و گِردابی چنین هایل
کجا دانند حالِ ما سبکبارانِ ساحل‌ها؟ (حافظ)
چو شست عشق در جانم شناسا گشت شستش را
به شست عشق دست آورد جان بت پرستش را (مولوی)
ور نیز جراحت به دوا باز هم آید
از جای جراحت نتوان بُرد نشان را (سعدی)
در گزینه دوم، واج‌آرایی مصوت «ـُ» به چشم می‌خورد.
۸- در کدام گزینه از نوعی آرایه لفظی استفاده شده است؟
مرا به دست تو خوشتر هلاک جان گرامی
هزار باره که رفتن به دیگری به حمایت (سعدی)
جور تلخ‌ست ولیکن چه کنم گر نبرم
چون گریز از لب شیرین شکربار تو نیست (سعدی)
ناوَک غمزه بیار و رَسَنِ زلف که من
جنگ‌ها با دلِ مجروح بلاکَش دارم (حافظ)
یکی را عسس دست بر بسته بود
همه شب پریشان و دلخسته بود (سعدی)
در گزینه چهارم از آرایه لفظی واج‌آرایی استفاده شده است. در سایر گزینه‌ها، انواع آرایه‌های ادبی معنوی به کار رفته است.
۹- در کدام گزینه از آرایه نغمه حروف استفاده شده است؟
جان عزم رحیل کرد و گفتم بمرو
گفتا چه کنم خانه فرومی‌آید (خیام)
یا به زندان فراقش بی‌نشان خواهم شدن
یا گریبان وصالش بی‌خبر خواهم گرفت (فروغی بسطامی)
وان شغل طلب ز روی حالت
کز کرده نباشدت خجالت (نظامی)
بزرگان و پیغمبران خدای
همه بر زمین داشتند جای (اسدی طوسی)
در این گزینه، با تکرار صامت «ش» آرایه واج‌آرایی ایجاد شده است.
۱۰- در کدام گزینه از آرایه واج‌آرایی استفاده نشده است؟
یاد باد آن صحبتِ شب‌ها که با نوشین لبان
بحثِ سِرِّ عشق و ذکرِ حلقهٔ عُشّاق بود (حافظ)
نیست دستی بر عنان عمر پیچیدن مرا
سایه سروم به روی جویبار افتاده‌ام (صائب تبریزی)
زمین بر نتابد همی گنج اوی
زمانه نیاساید از خنج اوی (عیوقی)
گر راه بگردانی و گر روی بپوشی
من می‌نگرم گوشه چشم نگرانت (سعدی)
در گزینه اول، واج‌آرایی «ش»، در گزینه دوم، واج‌آرایی «س» و در گزینه چهارم، واج‌آرایی «گ» و «ر» به چشم می‌خورد.
جمع بندی
در این مطلب از مجله فرادرس توضیح دادیم که واج آرایی چیست و چه مصادیقی در شعر و ادبیات فارسی دارد. همچنین نشان دادیم که چگونه می‌توان این آرایه لفظی را به‌راحتی در بیت‌ها و جمله‌ها تشخیص داد. در پایان، آزمونی را در مورد این مبحث طراحی کرده و به مخاطبان ارائه کردیم.
منبع
