ترکیب بند چیست؟ – توضیح قالب شعری با مثال و تمرین – فرادرس

ترکیب بند چیست؟

ترکیب بند یکی از قالب‌های شعری فارسی است که از چند دسته از بیت‌های هم‌قافیه که با بیت‌های بند به هم متصل شده‌اند، ساخته می‌شود. ترکیب‌بندها معمولاً مضامین عاشقانه، عارفانه، مدحی، توصیفی و سوگواری دارند. در ادامه، قالب شعری ترکیب‌بند را با تصویر و مثال توضیح می‌دهیم تا آن را به‌خوبی درک کنید.

پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری ترکیب‌بند که بر اساس نحوه قرارگیری قافیه ساخته می‌شود، فیلم آموزش رایگان روش‌های تشخیص ردیف و قافیه در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین‌ آورده‌ایم.

شکل قالب شعری ترکیب بند

شکل کلی قالب شعری ترکیب بند و نحوه قرارگیری قافیه در آن، مطابق تصویر زیر است.

نمونه شعر ترکیب بند

در کادر زیر، بخشی از ترکیب بند وحشی بافقی را آورده‌ایم و قافیه‌های آن را نیز مشخص کرده‌ایم.

اجزای ترکیب‌بند

ترکیب‌بندها از چند دسته بیت هم‌قافیه (خانه یا بند) و بیت‌های بند ترکیب ساخته می‌شوند. در این بخش، بیت‌های هم‌قافیه و بند ترکیب شعر نمونه بالا را مشخص کرده‌ایم تا این دو جزء را بهتر درک کنید.

خانه یا بند

بندها یا خانه‌های ترکیب بند، شامل بیت‌های هم‌قافیه هستند و قافیه هر خانه با قافیه خانه دیگر، تفاوت دارد. در جدول پایین، خانه‌های ترکیب‌بند نمونه بالا را مشخص کرده‌ایم.

نکته: ممکن است در ترکیب‌بندی مانند این مثال، کل مصرع‌های یک خانه دارای قافیه باشند اما ضرورتی برای این موضوع وجود ندارد. در واقع، برای ساخت ترکیب بند، هم‌قافیه بودن مصرع اول هر خانه با مصرع‌های زوج همان خانه، کافی است.

بیت بند

به بیت‌هایی که بین خانه‌های ترکیب بند می‌آیند و قافیه آن‌ها با قافیه مصرع‌های قبلی و بعدی متفاوت است، بیت ترکیب یا بند ترکیب می‌گوییم. البته قافیه هر بند ترکیب نیز با قافیه بند ترکیب‌های دیگر، تفاوت دارد. در جدول زیر، بیت‌های ترکیب موجود در ترکیب‌بند بالا را مشخص کرده‌ایم تا با این جزء، بیشتر آشنا شوید.

در مطلب زیر از مجله فرادرس، ردیف و قافیه را به طور مفصل توضیح داده‌ایم و وضعیت قافیه در هر قالب شعری را با مثال بررسی کرده‌ایم.

یادگیری ترکیب بند در ادبیات فارسی با فرادرس

تا اینجا یاد گرفتیم ترکیب بند چیست و دانستیم که یکی از قالب‌های شعری فارسی است. در زبان فارسی، قالب‌های شعری دیگری مانند قالب مثنوی، غزل، رباعی و… وجود دارند که شکل و ساختار آن‌ها ساده‌تر از ترکیب‌بند یا قالب‌های دیگری چون ترجیع بند و مسمط است. اما ممکن است بخش‌هایی از ترکیب‌بند را با قالب‌هایی چون قصیده و غزل اشتباه بگیریم. همچنین برای شناسایی ترکیب بند از ترجیع بند و مسمط، باید این قالب را به‌ خوبی یاد بگیرید. به همین دلیل در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آورده‌ایم.

همچنین برای یادگیری کل مباحث درس ادبیات در دوره متوسطه، می‌توانید از مجموعه آموزش زیر استفاده کنید.

بررسی شعر با قالب ترکیب بند

تا اینجا یاد گرفتیم ترکیب بند چیست و از چه اجزایی تشکیل شده است. در این بخش، مثال‌های دیگری از ترکیب‌بندهای فارسی را آورده‌ایم و آن‌ها را از نظر نحوه قرارگیری قافیه و تفاوت قافیه‌ها، بررسی کرده‌ایم.

• ترکیب‌بند محتشم
• ترکیب بند نیر تبریزی

در ادامه، این سه ترکیب‌بند مشهور فارسی را بررسی می‌کنیم.

ترکیب بند محتشم

در کادر زیر، بخشی از ترکیب بند عاشورایی محتشم کاشانی را آورده‌ایم.

ترکیب بند نیر تبریزی

در کادر زیر، ترکیب بند نیر تبریزی را آورده‌ایم و قافیه‌های آن را مشخص کرده‌ایم.

تفاوت ترکیب بند و ترجیع بند

قالب شعری ترجیع بند مشابه ترکیب‌بند است اما یک تفاوت مهم با آن دارد. بند ترکیب، در ترجیع بند، کاملاً تکراری است و به همین دلیل نام این قالب شعری، ترجیع بند است. یعنی شاعر بعد از سرودن یک خانه با چند بیت، یک بیت تکراری را می‌آورد و به آن رجوع (بازگشت) دارد. در این بخش، نمونه‌ای از این نوع شعر را با هم بررسی می‌کنیم تا بهتر درک کنید که تفاوت ترکیب بند و ترجیع بند چیست.