ماکان نیوز | وب سایت خبری ماکان | اخبار دنیای دیجیتال و کامپیوتر
شاید این مطالب برایتان مفید باشد
ترجیع بند نوعی قالب شعری است که در آن، بعد از چند دسته از بیت‌های هم‌قافیه، یک بیت تکراری می‌آید و این بیت تکراری کل شعر را به هم مرتبط می‌کند. ترجیع بند هاتف و سعدی از معروف ترین ترجیع بندها هستند. در این مطلب از مجله فرادرس یاد می‌گیریم ترجیع بند چیست و شکل قالب شعری آن چگونه است. همچنین فرق ترجیع بند و ترکیب بند را با مثال و تصویر توضیح می‌دهیم. در همین حین، معروف ترین ترجیع بندهای فارسی را نیز معرفی می‌کنیم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کرده‌ایم که با استفاده از آن‌ها میزان یادگیری خود را بسنجید.
ترجیع بند چیست؟
ترجیع بند قالبی شعری است که از چند خانه تشکیل شده که با یک بیت تکراری به هم مرتبط شده‌اند. خانه‌های ترجیع‌بند، بیت‌هایی هستند که قافیه مصرع اول و مصرع زوج آن‌ها یکی است. قافیه هر خانه نیز با خانه‌های دیگر تفاوت دارد. در ادامه، شکل قالب ترجیع بند را با تصویر توضیح می‌دهیم و فرق ترجیع بند با ترکیب بند را نیز بررسی می‌کنیم.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری ترجیع‌بند و نحوه قرارگیری قافیه در آن، فیلم آموزش رایگان روش‌های تشخیص ردیف و قافیه در شعر در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
شکل ترجیع بند
در تصویر زیر، شکل قالب ترجیع بند و نحوه قرارگیری قافیه‌ها و تفاوت قافیه‌های این قالب شعری را مشخص کرده‌ایم.
در ادبیات فارسی، قالب‌های شعری دیگری مانند مثنوی، غزل، قصیده، ترکیب‌بند، مسمط و… وجود دارد که در مطلب زیر از مجله فرادرس، انواع این قالب‌های شعری را با مثال توضیح داده‌ایم.
مثال شعر ترجیع بند
در کادر زیر، ترجیع بند سعدی را آورده‌ایم.
ای سرو بلند قامت دوست
وه وه که شمایلت چه نیکوست
در پای لطافت تو میراد
هر سرو سهی که بر لب جوست
…
بنشینم و صبر پیش گیرم
دنباله‌ی کار خویش گیرم
در عهد تو ای نگار دلبند
بس عهد که بشکنند و سوگند
دیگر نرود به هیچ مطلوب
خاطر که گرفت با تو پیوند
…
بنشینم و صبر پیش گیرم
دنباله‌ی کار خویش گیرم
…
(سعدی)
اجزای ترجیع بند
ترجیع‌بندها از خانه‌های با قافیه‌های تکراری و بیت‌های تکراریِ بینِ این خانه‌ها تشکیل می‌شوند. در این بخش، خانه و بیت ترجیع در ترجیع بند سعدی را که در کادر بالا آورده‌ایم، مشخص می‌کنیم تا با اجزای این قالب بیشتر آشنا شوید.
خانه های ترجیع‌بند
هر خانه در ترجیع‌بند، شامل چند بیت است که مصرع‌های اول و مصرع زوج آن با هم، هم‌قافیه هستند. در ضمن، قافیه هر خانه با خانه های دیگر تفاوت دارد. یعنی وقتی شاعر بیت تکراری را می‌آورد، باید قافیه بیت‌های بعدی را عوض کند. در جدول زیر، خانه‌های شعر نمونه بالا را مشخص کرده‌ایم و قافیه‌های هرکدام را نیز آورده‌ایم.
| خانه‌های ترجیع‌بند | قافیه‌ها |
| مصرع اول تا مصرع چهارم | دوست، نیکوست، جوست |
| مصرع هفتم تا مصرع دهم | دلبند، سوگند، پیوند |
بیت ترجیع
به بیت تکراری که در ترجیع‌بند بعد از هر خانه آورده می‌شود، بیت یا بند ترجیع می‌گوییم. در واقع، شاعر بعد از چند بیت، به این بیت، بازگشت (رجوع) دارد. نام این قالب شعری نیز به همین دلیل، ترجیع‌بند شده است. در کادر زیر، بندِ ترجیعِ شعر نمونه بالا را آورده‌ایم.
بنشینم و صبر پیش گیرم
دنباله‌ی کار خویش گیرم
تا اینجا یاد گرفتیم ترجیع بند چیست و شکل این قالب را با مثال بررسی کردیم. در ادامه، تفاوت ترجیع بند و ترکیب بند را با مثال توضیح می‌دهیم.
یادگیری قالب های شعری با فرادرس
تا اینجا یاد گرفتیم ترجیع بند چیست و نمونه‌هایی از آن را بررسی کردیم. ترجیع‌بند، یکی از قالب‌های پیچیده اشعار فارسی است که در صورت عدم شناخت درست آن، ممکن است این قالب را با قالب‌های شعری دیگری مانند ترکیب بند یا مسمط و قالب غزل یا قصیده اشتباه بگیریم. پس برای یادگیری درست این قالب شعری باید با قالب‌های شعری دیگر نیز آشنا شویم. به همین دلیل در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آورده‌ایم که در یادگیری قالب‌ها و دیگر مشخصات شعرهای فارسی، مفید هستند.
همچنین برای یادگیری درست تمام مباحث درس ادبیات در دوره متوسطه، می‌توانید از مجموعه آموزش زیر استفاده کنید.
فرق ترجیع بند و ترکیب بند چیست؟
حالا که یاد گرفتیم ترجیع بند چیست، در این بخش تفاوت آن با ترکیب بند را بررسی می‌کنیم. ترکیب بند نیز قالبی شعری است که بسیار شبیه به ترجیع‌بند است اما یک تفاوت مهم با آن دارد. فرق ترجیع بند و ترکیب بند در این است که بیت بند در قالب ترکیب بند، تکراری نیست بلکه بیتی غیرتکراری و با قافیه‌های متفاوت است. در ادامه، تفاوت این دو قالب شعری را با مثال و تصویر بیشتر توضیح می‌دهیم.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری تفاوت این دو قالب و دیگر قالب‌های شعری، مجموعه فیلم‌های آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس را تماشا کنید. لینک این مجموعه آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
جدول فرق ترجیع بند و ترکیب بند
در جدول پایین تفاوت این دو قالب را توضیح داده‌ایم.
| بند در ترجیع‌بند | بند در ترکیب‌بند |
| یک بیت کاملاً تکراری | چندین بیت متفاوت با قافیه‌های متفاوت |
مقایسه شکل ترکیب بند و ترجیع بند
در تصویر زیر، شکل قالب‌های ترجیع‌بند و ترکیب‌بند را آورده‌ایم تا بتوانید آن‌ها را با هم مقایسه کنید.
مثال ترکیب بند
در کادر زیر، نمونه‌ای از ترکیب بند را آورده‌ایم تا بتوانید این قالب شعری را بهتر بشاسید و تفاوت آن با ترجیع‌بند را بیشتر درک کنید.
نوای مدح که سنجی دلا مبارک باد
ترانه نفس نغمه‌زا مبارک باد
همیشه نغمه‌سرا عرش بود و اینک تو
بلند نغمه‌تری این نوا مبارک باد
…
به بخت داور دانا زدیم جامی چند
به این روش که زدی گام، باز گامی چند
نسیم مدح تو از نخل دل گل‌افشان است
که عالم از گل اندیشه‌ام گلستان است
زمانه مبحث جود تو در میان آورد
که دعویش سر صدق و عین برهان است
…
بگوی لیک دهان را به شهد ناب بشوی
بگوی لیک نخستش به همت آب بشوی
…
(عرفی)
نمونه سؤال ترجیع‌بند
حالا که یاد گرفتیم ترجیع بند چیست و تفاوت آن با ترکیب بند چیست، می‌توانید به سؤالات زیر پاسخ دهید. این ده سؤال، نوعی تمرین هستند و برای شرکت در این تمرین، پاسخ درست مورد نظر خود برای هر سؤال را انتخاب کنید. سپس گزینه «مشاهده جواب» را بزنید تا پاسخ درست همان سؤال را مشاهده کنید. برای دسترسی به توضیحاتِ پرسش‌های دارای پاسخ تشریحی، باید همین مراحل را انجام دهید. با ثبت هر جواب درست، یک امتیاز می‌گیرید و امتیاز نهایی خود را در پایان آزمون یعنی بعد از انتخاب جواب هر ده سؤال و با زدن گزینه «دریافت جواب آزمون»، مشاهده خواهید کرد.
۱. در کدام گزینه تعریفی درست از ترجیع‌بند وجود دارد؟
به بیت‌هایی تکراری موجود در قالب شعری ترکیب بند، ترجیع بند می‌گوییم.
اگر در میان بیت‌های یک مثنوی، یک بیت یکسان را چندین بار تکرار کنیم، ترجیع بند ساخته‌ایم.
ترجیع بند یک قالب شعری است که از تکرار یک بیت یکسان بین چندین بیت هم قافیه و با قافیه‌های متفاوت، ساخته می‌شود.
ترجیع بند یکی از قالب‌های شعر نو است که قافیه در آن وجود ندارد.
۲. در کدام گزینه ترجیع‌بند وجود دارد؟
چو بیننده دیدارش از دور دید
هم اندر زمان او شود ناپدید
دگر شب نمایش کند بیشتر
تو را روشنایی دهد بیشتر
(فردوسی)
ای ز عشق تو در بلا دل من
به بلا گشته مبتلا دل من
…
نیست غیر از علی کسی در کار
لیس فی الدار غیره دیار
غافل است از دلم مگر دل تو
یا نشد از دلم خبر دل تو
…
نیست غیر از علی کسی در کار
لیس فی الدار غیره دیار
…
(بلند اقبال)
این جهان را سایه او باد بر سر جاودان
زانکه چندانی که هستی این جهان، جان‌پرور است
(قطران تبریزی)
خورشید بلنداختری و ماه زمینی
عیسی زمانی
خواهی که دهد ساقی جان، ساغرِ نوشت
بر خلق مزن نیش
(اهلی شیرازی)
بیت تکراری «نیست غیر از علی کسی در کار * لیس فی الدار غیره دیار» در این گزینه، نشانه ترجیع‌بند بودن این شعر است.
۳. کدام گزینه درباره ترجیع‌بند درست نیست؟
قافیه هر خانه از ترجیع بند با قافیه خانه بعدی و قبلی خود تفاوت دارد.
شاعر برای سرودن ترجیع بند، باید مصرع قبل و بعدِ بند ترجیع را هم‌قافیه کند.
بند ترجیع در ترجیع‌بند، همان بیت تکراری است.
اگر بیت بند، تکراری نباشد، قالب شعر ما ترجیع بند نیست.
۴. وضغیت قافیه در قالب شعری ترجیع‌بند، در کدام‌یک از گزینه‌های زیر آمده است؟
کل مصرع‌های موجود در ترجیع بند به جز بیت تکراری، هم‌قافیه هستند.
مصرع‌های زوج کل بیت‌های ترجیع بند به جز بیت تکراری، هم‌قافیه هستند.
هر بیت از هر خانه‌ی ترجیع بند، قافیه مخصوص به خود و متفاوت با ابیات دیگر آن خانه را دارد.
مصرع‌های اول هر خانه از ترجیع بند با مصرع‌های زوج همان خانه، هم‌قافیه هستند.
۵. کدام گزینه درباره فرق ترجیع بند و ترکیب بند درست است؟
تفاوت اصلی این دو قالب شعری در مضمون آن‌ها است.
تفاوت این دو، در تعداد ابیات آن‌ها است. معمولاً ترکیب‌بندها کوتاه‌تر از ترجیع بندها هستند.
تفاوت این دو قالب، در بیت بند آن‌ها است. بیت بند در ترکیب بند، غیرتکراری است و هربار قافیه متفاوتی دارد.
تفاوت ترکیب‌بند و ترجیع‌بند در وزن عروضی آن‌ها است.
۶. کدام‌یک از اشعار زیر در قالب ترکیب بند سروده شده است؟
شب تاریک و سنگستان و مو مست
قدح از دست مو افتاد و نشکست
نگهدارنده‌اش نیکو نگه داشت
وگرنه صد قدح نفتاده بشکست
(باباطاهر)
آتش عشق بتی برد آبروی دین ما
سجده‌ی سوداییان برداشت از آیین ما
…
عشق خوبان این چنین باشد نه مه داند نه سال
هرکجا عشق آمد آنجا نه خرد ماند نه ما
آبروی ما فراق ماهرویی باد کرد
حسن ما او را ز بند عشق خویش آزاد کرد
…
آفتاب شرق و غرب آن سرور نیکونهاد
کز جمال روی خوب او بود مه را جمال
…
(سنایی)
محرم ما را سر رفتن نبود
نیست کنون هم سر برگشتنش
(امیر شاهی)
دو چشم زنده که از توده‌های خاکستر
به سوی زندگی‌ام منفجر شده‌است از عمق
تمام زندگی‌ام را
پناهگاه شده است.
(رضا براهنی)
۷. قافیه کدام‌یک از گزینه‌های زیر، مانند قافیه‌های ابتدای قالب ترجیع‌بند است؟
ای نگارین! چون تو از خوبان کجاست
نیست کس را آنچه از گیتی توراست
(مسعود سعد سلمان)
تو آن ابری که ناساید شب و روز
ز باریدن چنان‌چون از کمان، تیر
(دقیقی)
بنده طالع خویشم که در این قحط وفا
عشق آن لولی سرمست، خریدار من است
(حافظ)
تنت یک و جان یکی و چندین دانش
ای عجبی! مردمی تو یا دریا
(رودکی)
۸. علت نام‌گذاری ترجیع‌بند چیست؟
به دلیل چهارمصرعی بودن هر خانه از ترجیع بند
به دلیل رجوع و بازگشت شاعر بعد از چند بیت، به یک بیت تکراری
به دلیل چند بندی بودن کل شعر
به دلیل شباهت این قالب شعری با قالب ترکیب بند
۹. کدام‌یک از اشعار زیر، بخشی از یک ترجیع‌بند است؟
چو بگذشت از آن بر فریدون دو هشت
ز البرز کوه اندر آمد به دشت
بر مادر آمد پژوهید و گفت
که بگشای بر من نهان از نهفت
(فردوسی)
روزش سیه‌تر بود از شام غریبان
سر در گریبان
دود دلش می‌زد شرر بر سنگ خارا
سوزان فضا را
(غروی اصفهانی)
طلعت تو آفتاب دیگرست
زلف مشکینت سحاب دیگرست
…
آسمان بر کام شروانشاه باد
تا قیامت نام شروانشاه باد
…
ای به طلعت همچو ماه آسمان
از تو روشن هم زمین و هم زمان
…
آسمان بر کام شروانشاه باد
تا قیامت نام شروانشاه باد
(وطواط)
مستان خرابات ز خود بی‌خبرند
جمعند و ز بوی گل پراکنده‌ترند
ای زاهد خودپرست با ما منشین
مستان دگرند و خودپرستان دگرند
(رهی معیری)
۱۰. ترتیب اجزای ترجیع‌بند در کدام گزینه درست آمده است؟
چند بیت هم‌قافیه در مصرع اول و مصرع‌های زوج + بیت تکراری + چند بیت هم‌قافیه اما با قافیه متفاوت + بیت تکراری + چند بیت…
چند بیت هم‌قافیه در مصرع‌های زوج + بیت تکراری + چند بیت هم قافیه + بیت تکراری + چند بیت…
ده بیت که هرکدام قافیه متفاوتی دارند + بیت تکراری + ده بیت دیگر با قافیه متفاوت + بیت تکراری + ده بیت…
پانزده بیت هم‌قافیه در مصرع‌های زوج + بیت تکراری + پانزده بیت هم‌قافیه در مصرع‌های زوج + بیت تکراری + پانزده بیت…
جدول خلاصه نکات ترجیع‌بند
در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم ترجیع بند چیست و شکل ترجیع بند چگونه است. فرق ترجیع بند و ترکیب بند را نیز با مثال و شکل، توضیح دادیم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای قرار دادیم که با پاسخ دادن به آن‌ها تمرین کرده و یادگیری خود را افزایش دهید. در جدول زیر، مهم‌ترین نکات بیان‌شده در این مطلب را به صورت خلاصه آورده‌ایم. پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری درست این قالب شعری، کل مطلب را مطالعه کنید.
| ۱. ترجیع‌بند چیست؟ | قالبی شعری که در آن، بعد از چندین بیت هم‌قافیه، یک بیت تکراری می‌آید. |
| ۲. اجزای ترجیع‌بند | خانه: بیت‌هایی با مصرع اول و مصرع‌های زوج هم قافیه / تفاوت در قافیه هر خانه با خانه‌های دیگر |
| بیت یا بند ترجیع: بیتی یکسان که بعد از هرخانه از ترجیع بند، تکرار می‌شود. | |
| ۳. فرق ترجیع بند و ترکیب بند | بیت بند در ترکیب بند، نه تنها تکراری نیست بلکه قافیه هر بند ترکیب، با قافیه بندهای ترکیب دیگر، تفاوت دارد. |
فاطمه نصیری فارغ التحصیل مقطع کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، گرایش نظریه و نقد ادبی، است و در حال حاضر مطالب آموزشی ادبیات فارسی مجله فرادرس را می‌نویسد.
