ماکان نیوز | وب سایت خبری ماکان | اخبار دنیای دیجیتال و کامپیوتر
شاید این مطالب برایتان مفید باشد
حسن تعلیل یکی از صنایع ادبی معنوی در ادبیات فارسی است و به این معناست که شاعر در کلام خود از یک علت غیرواقعی اما ادبی و هنری استفاده کند. به‌طور مثال، شاعر در بیت «پیش دهنت پسته ز تنگی زده لاف/ زان است که هرکس دهنش پاره کند» برای روش باز کردن پسته، یک علت غیرعلمی آورده، اما توانسته با بهره‌گیری از آن علت، کلام خود را زیباتر جلوه بدهد. در این مطلب از مجله فرادرس، ضمن آنکه نشان می‌دهیم آرایه حسن تعلیل چیست، مثال‌هایی از این آرایه را در ادبیات فارسی بررسی میکنیم. در بخش پایانی نیز تمرین‌هایی را برای یادگیری بهتر حسن تعلیل در اختیارتان قرار می‌دهیم.
حسن تعلیل چیست؟
«حُسن» به معنای زیبایی و «تَعلیل» به معنای «بیان علت و دلیل آوردن» است. روی‌هم‌رفته، «حُسن تَعلیل» به این معناست که شاعر یا نویسنده در کلام خود از یک علت غیرعلمی و غیرواقعی استفاده کند، علتی که ارزش هنری و ادبی داشته باشد.
ساختار این آرایه و نمونه‌های آن را می‌توانید با مشاهده فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی در فارسی فرادرس به‌خوبی یاد بگیرید. از طریق لینک زیر می‌توانید به این آموزش کاربردی دسترسی داشته باشید.
برای اینکه بدانید حسن تعلیل چیست و کاربرد آن چگونه است به مثال زیر توجه کنید. سعدی در بیت زیر، برای میوه‌دار نبودن درخت سرو، یک علت غیرواقعی اما هنری را بیان کرده است. شاعر معتقد است چون سرو مانند انسان‌های آزاده است و آزادگان هم معمولاً فقیر هستند، درخت سرو نیز میوه و ثمره‌ای ندارد.
[fdbqoute bg_color=’gray’]%3Cp%20style%3D%22text-align%3A%20center%3B%22%3E%D8%A8%D9%87%20%D8%B3%D8%B1%D9%88%20%DA%AF%D9%81%D8%AA%20%DA%A9%D8%B3%DB%8C%20%D9%85%DB%8C%D9%88%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%DB%8C%20%D9%86%D9%85%DB%8C%E2%80%8C%D8%A2%D8%B1%DB%8C%3C%2Fp%3E%3Cp%20style%3D%22text-align%3A%20center%3B%22%3E%D8%AC%D9%88%D8%A7%D8%A8%20%D8%AF%D8%A7%D8%AF%20%DA%A9%D9%87%20%D8%A2%D8%B2%D8%A7%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%86%20%D8%AA%D9%87%DB%8C%E2%80%8C%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D9%86%D8%AF%3C%2Fp%3E%3Cp%20style%3D%22text-align%3A%20center%3B%22%3E(%D8%B3%D8%B9%D8%AF%DB%8C)%3C%2Fp%3E[/fdbqoute]اکنون که با صورت کلی آرایه حسن تعلیل آشنا شدید، به کمک مثال‌هایی که در بخش بعدی ارائه شده، با کاربردهای این آرایه در ادبیات فارسی آشنا می‌شوید.
مثال حسن تعلیل
در بخش قبلی نشان دادیم که حسن تعلیل چیست و چگونه به کار می‌رود. در این بخش، مثال‌های متنوعی از این آرایه ادبی را در شعرهای فارسی بررسی میکنیم.
مثال اول برای حسن تعلیل
آرایه حسن تعلیل همان‌طور که در ادبیات کهن کاربرد داشته، در ادبیات معاصر هم به کار رفته است. به‌طور مثال، قیصر امین‌پور در شعر زیر دلیل بارش ابرها را دلتنگی آنها برای معشوق خود می‌داند. به عبارت دیگر، شاعر به معشوقش می‌گوید که ابرها به خاطر دوری از تو در حال گریه و بارندگی هستند.
این دلیل اگرچه زیبا و شاعرانه است، اما منشأ علمی ندارد. بنابراین نوعی حسن تعلیل محسوب میشود.
[fdbqoute bg_color=’gray’]%3Cp%20style%3D%22text-align%3A%20center%3B%22%3E%D8%AA%D9%88%DB%8C%DB%8C%20%D8%A8%D9%87%D8%A7%D9%86%D9%87%20%D8%A2%D9%86%20%D8%A7%D8%A8%D8%B1%D9%87%D8%A7%20%DA%A9%D9%87%20%D9%85%DB%8C%E2%80%8C%DA%AF%D8%B1%DB%8C%D9%86%D8%AF%3C%2Fp%3E%3Cp%20style%3D%22text-align%3A%20center%3B%22%3E%D8%A8%DB%8C%D8%A7%20%DA%A9%D9%87%20%D8%B5%D8%A7%D9%81%20%D8%B4%D9%88%D8%AF%20%D8%A7%DB%8C%D9%86%20%D9%87%D9%88%D8%A7%DB%8C%20%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%86%DB%8C%3C%2Fp%3E%3Cp%20style%3D%22text-align%3A%20center%3B%22%3E(%D9%82%DB%8C%D8%B5%D8%B1%20%D8%A7%D9%85%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D9%BE%D9%88%D8%B1)%3C%2Fp%3E[/fdbqoute]مثال دوم برای حسن تعلیل
حافظ در بیت زیر برای توصیف غنچه‌ها و گل‌ها از یک دلیل شاعرانه اما غیرواقعی کمک گرفته است. در این بیت، شاعر ابتدا گل لاله را به تنوری تشبیه کرده که گرما تولید می‌کند. سپس به این موضوع اشاره کرده که باد بهاری به سبب گرمای لاله، برافروخته شده است، به‌طوری که با وزش باد بهار، گل‌ها و غنچه‌ها عرق کرده و خیس شده‌اند.
در واقع، شاعر قصد داشته شبنم روی گل‌ها و غنچه‌ها را توصیف کند. البته برای اینکه کلامش زیباتر باشد و اثرگذاری بیشتری داشته باشد، از آرایه حسن تعلیل بهره گرفته است.
[fdbqoute bg_color=’gray’]%3Cp%20style%3D%22text-align%3A%20center%3B%22%3E%D8%AA%D9%86%D9%88%D8%B1%20%D9%84%D8%A7%D9%84%D9%87%20%DA%86%D9%86%D8%A7%D9%86%20%D8%A8%D8%B1%D9%81%D8%B1%D9%88%D8%AE%D8%AA%20%D8%A8%D8%A7%D8%AF%20%D8%A8%D9%87%D8%A7%D8%B1%3C%2Fp%3E%3Cp%20style%3D%22text-align%3A%20center%3B%22%3E%DA%A9%D9%87%20%D8%BA%D9%86%DA%86%D9%87%20%D8%BA%D8%B1%D9%82%20%D8%B9%D8%B1%D9%82%20%DA%AF%D8%B4%D8%AA%20%D9%88%20%DA%AF%D9%84%20%D8%A8%D9%87%20%D8%AC%D9%88%D8%B4%20%D8%A2%D9%85%D8%AF%3C%2Fp%3E%3Cp%20style%3D%22text-align%3A%20center%3B%22%3E(%D8%AD%D8%A7%D9%81%D8%B8)%3C%2Fp%3E[/fdbqoute]مثال سوم برای حسن تعلیل
شاعر در بیت زیر برای اینکه منشأ رودخانه بغداد را نشان بدهد از یک دلیل هنری استفاده کرده است. او معتقد است که خاک بغداد آن‌قدر برای مرگ خلفا گریه کرده است که از آب چشم او، رودخانه بغداد به وجود آمده است.
دلیلی که شاعر در این بیت به کار برده، زیبا و شاعرانه است، اما واقعیت ندارد. به همین خاطر، یکی از مصادیق آرایه حسن تعلیل به شمار می‌آید.
[fdbqoute bg_color=’gray’]%3Cp%20style%3D%22text-align%3A%20center%3B%22%3E%D8%AE%D8%A7%DA%A9%20%D8%A8%D8%BA%D8%AF%D8%A7%D8%AF%20%D8%A8%D9%87%20%D9%85%D8%B1%DA%AF%20%D8%AE%D9%84%D9%81%D8%A7%20%D9%85%DB%8C%E2%80%8C%DA%AF%D8%B1%DB%8C%D8%AF%3C%2Fp%3E%3Cp%20style%3D%22text-align%3A%20center%3B%22%3E%D9%88%D8%B1%D9%86%D9%87%20%D8%A7%DB%8C%D9%86%20%D8%B4%D8%B7%20%D8%B1%D9%88%D8%A7%D9%86%20%DA%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA%20%DA%A9%D9%87%20%D8%AF%D8%B1%20%D8%A8%D8%BA%D8%AF%D8%A7%D8%AF%D8%B3%D8%AA%3C%2Fp%3E%3Cp%20style%3D%22text-align%3A%20center%3B%22%3E(%D8%AE%D9%88%D8%A7%D8%AC%D9%88%DB%8C%20%DA%A9%D8%B1%D9%85%D8%A7%D9%86%DB%8C)%3C%2Fp%3E[/fdbqoute]مثال چهارم برای حسن تعلیل
شاعر در بیت زیر برای اینکه دلیل سرخی چشم‌هایش را بیان کند، از یک دلیل هنرمندانه استفاده کرده است. سعدی در این بیت می‌گوید که چشم‌هایش به خاطر همدردی با او گریه کرده‌اند و سرخ و خونین شده‌اند.
این دلیل هنرمندانه، منشأ علمی ندارد. به همین خاطر، یکی از مصادیق آرایه حسن تعلیل محسوب میشود.
[fdbqoute bg_color=’gray’]%3Cp%20style%3D%22text-align%3A%20center%3B%22%3E%D8%AC%D8%B2%20%D8%AF%DB%8C%D8%AF%D9%87%20%D9%87%DB%8C%DA%86%20%D8%AF%D9%88%D8%B3%D8%AA%20%D9%86%D8%AF%DB%8C%D8%AF%D9%85%20%DA%A9%D9%87%20%D8%B3%D8%B9%DB%8C%20%DA%A9%D8%B1%D8%AF%3C%2Fp%3E%3Cp%20style%3D%22text-align%3A%20center%3B%22%3E%D8%AA%D8%A7%20%D8%B2%D8%B9%D9%81%D8%B1%D8%A7%D9%86%20%DA%86%D9%87%D8%B1%D9%87%20%D9%85%D9%86%20%D9%84%D8%A7%D9%84%D9%87%E2%80%8C%DA%AF%D9%88%D9%86%20%D8%B4%D9%88%D8%AF%3C%2Fp%3E%3Cp%20style%3D%22text-align%3A%20center%3B%22%3E(%D8%B3%D8%B9%D8%AF%DB%8C)%3C%2Fp%3E[/fdbqoute]مثال پنجم برای حسن تعلیل
مصراع اول بیت زیر دارای آرایه حسن تعلیل است. صائب در این مصراع ادعا کرده که صفا و گرمای سینه او موجب داغی آفتاب شده است. به عبارت دیگر، شاعر معتقد است که آفتاب، گرمای خود را از گرمای سینه او وام گرفته است.
این دلیل شاعرانه نوعی حسن تعلیل به شمار می‌آید.
[fdbqoute bg_color=’gray’]%3Cp%20style%3D%22text-align%3A%20center%3B%22%3E%D8%A7%D8%B2%20%D8%B5%D9%81%D8%A7%DB%8C%20%D8%B3%DB%8C%D9%86%D9%87%20%D9%85%D8%A7%20%DA%AF%D8%B1%20%DA%86%D9%87%20%D8%AF%D8%A7%D8%BA%20%D8%A7%D8%B3%D8%AA%20%D8%A2%D9%81%D8%AA%D8%A7%D8%A8%3C%2Fp%3E%3Cp%20style%3D%22text-align%3A%20center%3B%22%3E%D8%AF%D8%B1%20%D9%85%DB%8C%D8%A7%D9%86%20%D8%B2%D9%86%DA%AF%DB%8C%D8%A7%D9%86%20%D8%A2%DB%8C%DB%8C%D9%86%D9%87%20%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D9%85%20%D9%85%D8%A7%3C%2Fp%3E%3Cp%20style%3D%22text-align%3A%20center%3B%22%3E(%D8%B5%D8%A7%D8%A6%D8%A8%20%D8%AA%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%B2%DB%8C)%3C%2Fp%3E[/fdbqoute]در فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ فرادرس، مثال‌های بیشتری از حسن تعلیل و کاربرد آن توضیح داده شده است.
مثال ششم برای حسن تعلیل
شاعر در بیت زیر برای اینکه دلیل گریه‌های خود را توضیح بدهد، از یک دلیل شاعرانه استفاده کرده است. او به این نکته اشاره کرده که انعکاس تصویر یار در آب بسیار زیباست. به همین خاطر شاعر سعی دارد با گریه‌های فراوان، چشم خود را خیس و پُر از آب بکند تا انعکاس تصویر معشوق در چشم‌هایش زیبا باشد.
علتی که شاعر در این بیت به کار برده، نمونه‌ای از آرایه حسن تعلیل است.
[fdbqoute bg_color=’gray’]%3Cp%20style%3D%22text-align%3A%20center%3B%22%3E%DA%86%D9%88%20%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%B1%20%D8%A2%D8%A8%20%D8%B9%DA%A9%D8%B3%20%DB%8C%D8%A7%D8%B1%20%D8%AE%D9%88%D8%B4%E2%80%8C%D8%AA%D8%B1%20%D9%85%DB%8C%E2%80%8C%D8%B4%D9%88%D8%AF%20%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%3C%2Fp%3E%3Cp%20style%3D%22text-align%3A%20center%3B%22%3E%D8%A7%D8%B2%20%D8%A2%D9%86%20%D8%B1%D9%88%D8%B2%20%D8%A2%D8%A8%20%D8%AF%D8%B1%20%DA%86%D8%B4%D9%85%D9%85%20%D9%85%DA%AF%D8%B1%20%D8%A8%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B1%20%D9%85%DB%8C%E2%80%8C%D8%A2%DB%8C%D8%AF%3C%2Fp%3E%3Cp%20style%3D%22text-align%3A%20center%3B%22%3E(%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82%DB%8C)%3C%2Fp%3E[/fdbqoute]مثال هفتم برای حسن تعلیل
ملک‌الشعرای بهار قصیده مشهوری به نام «دماوندیه» دارد که در آن از کوه دماوند و زیبایی‌‌های آن سخن می‌گوید. در بخشی از این قصیده، شاعر سعی دارد علت هنرمندانه‌ای را برای منشأ کوه دماوند بیان کند.
در مثال زیر که یکی از ابیات این قصیده است، شاعر ادعا کرده که کوه دماوند در واقع همان قلب زمین است که ورم کرده و به صورت یک کوه مرتفع خود را نشان می‌دهد. این دلیل هنرمندانه اگرچه پایه و اساس علمی ندارد، اما موجب زیبایی بیت زیر شده است.
[fdbqoute bg_color=’gray’]%3Cp%20style%3D%22text-align%3A%20center%3B%22%3E%D8%AA%D9%88%20%D9%82%D9%84%D8%A8%20%D9%81%D9%90%D8%B3%D8%B1%D8%AF%D9%87%20%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C%3C%2Fp%3E%3Cp%20style%3D%22text-align%3A%20center%3B%22%3E%D8%A7%D8%B2%20%D8%AF%D8%B1%D8%AF%20%D9%88%D8%B1%D9%85%20%D9%86%D9%85%D9%88%D8%AF%D9%87%20%DB%8C%DA%A9%20%DA%86%D9%86%D8%AF%3C%2Fp%3E%3Cp%20style%3D%22text-align%3A%20center%3B%22%3E(%D9%85%D9%84%DA%A9%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B9%D8%B1%D8%A7%DB%8C%20%D8%A8%D9%87%D8%A7%D8%B1)%3C%2Fp%3E[/fdbqoute]مثال هشتم برای حسن تعلیل
ماجرای دلدادگی شیرین و فرهاد، یکی از مشهورترین داستان‌های عاشقانه فارسی است. خواجوی کرمانی با بهره‌گیری از این داستان، در بیت زیر آرایه حسن تعلیل را به وجود آورده است. در واقع، شاعر معتقد است لاله‌های سرخ‌رنگی که در دامنه کوه وجود دارند، از خون دل فرهاد روییده‌اند. علت سرخی آنها هم همین موضوع است.
می‌دانیم که در دنیای واقعی چنین چیزی امکان ندارد. با این وجود، دلیل هنرمندانه و حسن تعلیل این بیت باعث میشود که از خواندن آن لذت ببریم.
[fdbqoute bg_color=’gray’]%3Cp%20style%3D%22text-align%3A%20center%3B%22%3E%DA%AF%D8%B1%20%D9%BE%D8%B1%20%D8%A7%D8%B2%20%D9%84%D8%A7%D9%84%D9%87%20%D8%B3%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D8%A8%20%D8%A8%D9%88%D8%AF%20%D8%AF%D8%A7%D9%85%D9%86%20%DA%A9%D9%88%D9%87%3C%2Fp%3E%3Cp%20style%3D%22text-align%3A%20center%3B%22%3E%D9%85%D9%8E%D8%B1%D9%88%20%D8%A7%D8%B2%20%D8%B1%D8%A7%D9%87%20%DA%A9%D9%87%20%D8%A2%D9%86%20%D8%AE%D9%88%D9%86%20%D8%AF%D9%84%20%D9%81%D8%B1%D9%87%D8%A7%D8%AF%D8%B3%D8%AA%3C%2Fp%3E%3Cp%20style%3D%22text-align%3A%20center%3B%22%3E(%D8%AE%D9%88%D8%A7%D8%AC%D9%88%DB%8C%20%DA%A9%D8%B1%D9%85%D8%A7%D9%86%DB%8C)%3C%2Fp%3E[/fdbqoute]مثال نهم برای حسن تعلیل
سعدی در بیت زیر می‌گوید که هرگز کینه کسی را به دل نمی‌گیرد، چون قلب او پُر از عشق و محبت به معشوق است و دیگر جایی برای کینه در قلب او نمی‌ماند.
این دلیل هنرمندانه ولی غیرواقعی، نوعی آرایه حسن تعلیل به حساب می‌آید.
[fdbqoute bg_color=’gray’]%3Cp%20style%3D%22text-align%3A%20center%3B%22%3E%D8%AF%D9%84%D9%85%20%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%87%20%D9%85%D9%87%D8%B1%20%DB%8C%D8%A7%D8%B1%20%D8%A7%D8%B3%D8%AA%20%D9%88%20%D8%A8%D8%B3%3C%2Fp%3E%3Cp%20style%3D%22text-align%3A%20center%3B%22%3E%D8%A7%D8%B2%20%D8%A2%D9%86%20%D9%85%DB%8C%E2%80%8C%D9%86%DA%AF%D9%86%D8%AC%D8%AF%20%D8%AF%D8%B1%20%D8%A7%D9%88%20%DA%A9%DB%8C%D9%86%20%DA%A9%D8%B3%3C%2Fp%3E%3Cp%20style%3D%22text-align%3A%20center%3B%22%3E(%D8%B3%D8%B9%D8%AF%DB%8C)%3C%2Fp%3E[/fdbqoute]مثال دهم برای حسن تعلیل
همگی بارها بارش ابرهای بهاری را دیده‌ایم و با آن آشناییم. با وجود این، حافظ در بیت زیر سعی کرده تا باران بهاری را به شکل متفاوتی برای مخاطبان ترسیم کند. او معتقد است ابرها چون متوجه بی‌وفایی روزگار شده‌اند، به گریه افتاده‌اند. در واقع، بارانی که در فصل بهار بر گل‌ها می‌بارد، اشک‌های ابرها است.
شاعر در این بیت با استفاده از آرایه حسن تعلیل موجب زیبایی کلام خود شده است.
[fdbqoute bg_color=’gray’]%3Cp%20style%3D%22text-align%3A%20center%3B%22%3E%D8%B1%D8%B3%D9%85%20%D8%A8%D8%AF%D8%B9%D9%87%D8%AF%DB%8C%20%D8%A7%DB%8C%D8%A7%D9%85%20%DA%86%D9%88%20%D8%AF%DB%8C%D8%AF%20%D8%A7%D8%A8%D8%B1%20%D8%A8%D9%87%D8%A7%D8%B1%3C%2Fp%3E%3Cp%20style%3D%22text-align%3A%20center%3B%22%3E%DA%AF%D8%B1%DB%8C%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%D8%B4%20%D8%A8%D8%B1%20%D8%B3%D9%85%D9%86%20%D9%88%20%D8%B3%D9%86%D8%A8%D9%84%20%D9%88%20%D9%86%D8%B3%D8%B1%DB%8C%D9%86%20%D8%A2%D9%85%D8%AF%3C%2Fp%3E%3Cp%20style%3D%22text-align%3A%20center%3B%22%3E(%D8%AD%D8%A7%D9%81%D8%B8)%3C%2Fp%3E[/fdbqoute]یادگیری صنایع ادبی با آموزش های فرادرس
ادبیات فارسی، چه ادبیات کهن و چه ادبیات معاصر، دارای آرایه‌ها و صنایع ادبی منحصربه‌فردی است که هر کدام تأثیر بسیاری بر زیبایی شعرها و نوشته‌ها دارند. در مطلبی که پیش رو دارید، تنها یک مورد از این آرایه‌ها معرفی شده است.
چنانچه بخواهید سایر آرایه‌های ادبی را هم بشناسید و با کاربردهای آنها آشنا شوید، پیشنهاد میکنیم از فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس کمک بگیرید. در هر کدام از این فیلم‌ها، برخی از مهم‌ترین آرایه‌های ادبی فارسی آموزش داده شده‌اند.
- فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی در فارسی فرادرس
- فیلم آموزش درس فارسی پایه هشتم فرادرس
- فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس
به مخاطبانی که می‌خواهند علاوه‌بر آرایه‌های ادبی، دستور زبان فارسی را هم بشناسند، توصیه میکنیم به مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس مراجعه کنند. در هر کدام از این فیلم‌ها، نکته‌ها مهمی در مورد ساختمان دستوری زبان فارسی بیان شده است.
روش تشخیص حسن تعلیل
از آنجایی که آرایه حسن تعلیل تا حدودی به آرایه‌های ادبی دیگر، مانند اسلوب معادله، شباهت دارد، گاهی تشخیص آن از سایر آرایه‌های ادبی دشوار میشود. در این بخش، نشان می‌دهیم که روش تشخیص حسن تعلیل چیست و به نکته‌هایی اشاره میکنیم که با یادگیری آنها می‌توانید آرایه حسن تعلیل را به‌راحتی تشخیص بدهید.
در فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس، نکته‌های مهمی در مورد حسن تعلیل و روش شناخت آن آموزش داده شده است. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه مشاهده می‌کنید.
بیان علت
توجه داشته باشید که در آرایه حسن تعلیل حتماً یک علت و دلیل شاعرانه بیان میشود. در حقیقت، شاعر برای اینکه دلیل رخ دادن یک اتفاق یا علت به وجود آمدن یک پدیده را توضیح بدهد از حسن تعلیل استفاده می‌کند. بنابراین شرط اول وجود آرایه حسن تعلیل این است که شاعر در سخن خود به علت یک رویداد یا پدیده اشاره کند.
به‌طور مثال، سعدی در شعر زیر برای آواز خواندن پرنده‌ها از یک دلیل شاعرانه استفاده کرده است. او باور دارد پرنده‌ها با زبان خود در حال ستایش خداوند هستند. همین دلیل شاعرانه به ما نشان می‌دهد که در شعر زیر، آرایه حسن تعلیل به کار رفته است.
[fdbqoute bg_color=’gray’]%3Cp%20style%3D%22text-align%3A%20center%3B%22%3E%D8%AF%D9%88%D8%B4%20%D9%85%D8%B1%D8%BA%DB%8C%20%D8%A8%D9%87%20%D8%B5%D8%A8%D8%AD%20%D9%85%DB%8C%E2%80%8C%D9%86%D8%A7%D9%84%DB%8C%D8%AF%3C%2Fp%3E%3Cp%20style%3D%22text-align%3A%20center%3B%22%3E%D8%B9%D9%82%D9%84%20%D9%88%20%D8%B5%D8%A8%D8%B1%D9%85%20%D8%A8%D9%90%D8%A8%D9%8F%D8%B1%D8%AF%20%D9%88%20%D8%B7%D8%A7%D9%82%D8%AA%20%D9%88%20%D9%87%D9%88%D8%B4%3C%2Fp%3E%3Cp%20style%3D%22text-align%3A%20center%3B%22%3E%DB%8C%DA%A9%DB%8C%20%D8%A7%D8%B2%20%D8%AF%D9%88%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%20%D9%85%D9%8F%D8%AE%D9%84%D9%90%D8%B5%20%D8%B1%D8%A7%3C%2Fp%3E%3Cp%20style%3D%22text-align%3A%20center%3B%22%3E%D9%85%DA%AF%D8%B1%20%D8%A2%D9%88%D8%A7%D8%B2%20%D9%85%D9%86%20%D8%B1%D8%B3%DB%8C%D8%AF%20%D8%A8%D9%87%20%DA%AF%D9%88%D8%B4%3C%2Fp%3E%3Cp%20style%3D%22text-align%3A%20center%3B%22%3E%DA%AF%D9%81%D8%AA%20%D8%A8%D8%A7%D9%88%D8%B1%20%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B4%D8%AA%D9%85%20%DA%A9%D9%87%20%D8%AA%D9%88%20%D8%B1%D8%A7%3C%2Fp%3E%3Cp%20style%3D%22text-align%3A%20center%3B%22%3E%D8%A8%D8%A7%D9%86%DA%AF%20%D9%85%D8%B1%D8%BA%DB%8C%20%DA%86%D9%86%DB%8C%D9%86%20%DA%A9%D9%86%D8%AF%20%D9%85%D8%AF%D9%87%D9%88%D8%B4%3C%2Fp%3E%3Cp%20style%3D%22text-align%3A%20center%3B%22%3E%DA%AF%D9%81%D8%AA%D9%85%20%D8%A7%DB%8C%D9%86%20%D8%B4%D8%B1%D8%B7%20%D8%A2%D8%AF%D9%85%DB%8C%D8%AA%20%D9%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA%3C%2Fp%3E%3Cp%20style%3D%22text-align%3A%20center%3B%22%3E%D9%85%D8%B1%D8%BA%20%D8%AA%D8%B3%D8%A8%DB%8C%D8%AD%E2%80%8C%DA%AF%D9%88%DB%8C%20%D9%88%20%D9%85%D9%86%20%D8%AE%D8%A7%D9%85%D9%88%D8%B4%3C%2Fp%3E%3Cp%20style%3D%22text-align%3A%20center%3B%22%3E(%D8%B3%D8%B9%D8%AF%DB%8C)%3C%2Fp%3E[/fdbqoute]علت غیرواقعی
توجه داشته باشید که در حسن تعلیل، یک علت غیرواقعی و غیرعلمی بیان میشود. اگر شاعر در کلام خود از دلیل واقعی و منطقی استفاده کند، دیگر از آرایه حسن تعلیل استفاده نکرده است. البته در برخی مواقع ممکن است شاعر از یک علت واقعی استفاده کند، اما آن را طوری بیان می‌کند که غیرواقعی به نظر برسد.
برای یادگیری بهتر این نکته به مثال زیر توجه کنید. در این بیت، شاعر دلیل سیاه‌رنگ بودن موی معشوق را عزادار بودن آن می‌داند. شاعر معتقد است چون معشوق با چشم‌های زیبای خود، عاشقان زیادی را کشته است، زلف‌های او عزادار شده‌اند و به رنگ سیاه درآمده‌اند.
در جهان واقعی، زلف هیچ‌کس عزادار نمیشود و به خاطر سوگواری، به رنگ سیاه درنمی‌آید. بنابراین دلیل شاعر غیرواقعی است و این دلیل غیرعلمی یکی از مصادیق آرایه حسن تعلیل به شمار می‌آید.
[fdbqoute bg_color=’gray’]%3Cp%20style%3D%22text-align%3A%20center%3B%22%3E%D8%AA%D8%A7%20%DA%86%D8%B4%D9%85%20%D8%AA%D9%88%20%D8%B1%DB%8C%D8%AE%D8%AA%20%D8%AE%D9%88%D9%86%20%D8%B9%D8%B4%D8%A7%D9%82%3C%2Fp%3E%3Cp%20style%3D%22text-align%3A%20center%3B%22%3E%D8%B2%D9%84%D9%81%20%D8%AA%D9%88%20%DA%AF%D8%B1%D9%81%D8%AA%20%D8%B1%D9%86%DA%AF%20%D9%85%D8%A7%D8%AA%D9%85%3C%2Fp%3E%3Cp%20style%3D%22text-align%3A%20center%3B%22%3E(%D8%AE%D8%A7%D9%82%D8%A7%D9%86%DB%8C)%3C%2Fp%3E[/fdbqoute]تفاوت حسن تعلیل با اسلوب معادله
حسن تعلیل و اسلوب معادله دو مورد از رایج‌ترین آرایه‌های ادبی فارسی هستند که تا حدودی به یکدیگر شباهت دارند. البته این دو آرایه، کاربردها و ساختار متفاوتی دارند، اما گاهی ممکن است تشخیص آنها از یکدیگر دشوار باشد. در این بخش، علاوه‌بر اینکه آرایه اسلوب معادله را معرفی میکنیم، توضیح می‌دهیم تفاوت اسلوب معادله با حسن تعلیل چیست.
آرایه اسلوب معادله به این صورت است که شاعر ابتدا یک پند یا نکته را بیان می‌کند. سپس برای اثبات آن نکته، مثالی را هم بیان می‌کند. به‌طور مثال، شاعر در مصراع اول بیت زیر، به این نکته اشاره کرده که قلبش نمی‌تواند بر ناراحتی‌اش غلبه کند.
سپس برای اینکه حرف خود را اثبات کند، در مصراع دوم، مثالی را مطرح کرده است. مصراع دوم به این معناست که مگس ضعیف است و نمی‌تواند با عقاب نیرومند مبارزه کند و او را شکست بدهد. در واقع، سعدی قصد دارد بگوید همان‌طور که مگس نمی‌تواند عقاب را شکست بدهد، قلب او هم نمی‌تواند غم‌‌هایش را شکست بدهد.
[fdbqoute bg_color=’gray’]%3Cp%20style%3D%22text-align%3A%20center%3B%22%3E%D8%AF%D9%84%26nbsp%3B%D9%85%D9%86%20%D9%86%D9%87%20%D9%85%D8%B1%D8%AF%20%D8%A2%D9%86%20%D8%A7%D8%B3%D8%AA%20%DA%A9%D9%87%20%D8%A8%D8%A7%26nbsp%3B%D8%BA%D9%85%D8%B4%20%D8%A8%D8%B1%D8%A2%DB%8C%D8%AF%3C%2Fp%3E%3Cp%20style%3D%22text-align%3A%20center%3B%22%3E%D9%85%DA%AF%D8%B3%DB%8C%20%DA%A9%D8%AC%D8%A7%20%D8%AA%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%AF%20%DA%A9%D9%87%20%D8%A8%DB%8C%D9%81%DA%A9%D9%86%D8%AF%20%D8%B9%D9%82%D8%A7%D8%A8%DB%8C%3C%2Fp%3E%3Cp%20style%3D%22text-align%3A%20center%3B%22%3E(%D8%B3%D8%B9%D8%AF%DB%8C)%3C%2Fp%3E[/fdbqoute]اکنون که با ساختار آرایه اسلوب معادله آشنا شدید، به‌راحتی می‌توانید تفاوت آن را با آرایه حسن تعلیل تشخیص بدهید. تفاوت اصلی اسلوب معادله با حسن تعلیل این است که در اسلوب معادله از مثال هنرمندانه استفاده میشود، اما در حسن تعلیل، یک دلیل شاعرانه به کار می‌رود.
از سوی دیگر، در اسلوب معادله، شاعر معمولاً در مصراع اول یک نکته را بیان می‌کند و در مصراع دوم، برای آن مثال می‌آورد، اما آرایه حسن تعلیل در هر کجای مصراع اول و دوم می‌تواند بیان شود و محدودیتی ندارد.
نکته دیگر اینکه آرایه اسلوب معادله معمولاً نوعی آرایه تشبیه نیز در خود دارد. مثلاً در بیت بالا، «دل شاعر» به «مگس» و «غم» به «عقاب» تشبیه شده است. برعکس، در آرایه حسن تعلیل، از تشبیه استفاده نمیشود و این آرایه بر مبنای رابطه شباهت شکل نمی‌گیرد.
در مطلب زیر از مجله فرادرس، آرایه اسلوب معادله و ساختار آن را توضیح داده‌ایم.
سؤالات متداول
تا اینجا توضیح دادیم که حسن تعلیل چیست و چه تفاوتی با آرایه اسلوب معادله دارد. در این بخش، به برخی از سؤال‌های متداول در مورد این آرایه اشاره میکنیم و به آنها پاسخ می‌دهیم.
چرا شاعران و نویسندگان از آرایه حسن تعلیل استفاده می‌کنند؟
شاعران و نویسندگان معمولاً برای اقناع کردن مخاطبان و اثرگذاری بیشتر کلام خود از آرایه حسن تعلیل استفاده می‌کنند.
آیا در آرایه حسن تعلیل همیشه از یک دلیل غیرواقعی استفاده میشود؟
خیر، ممکن است در این آرایه از یک دلیل واقعی استفاده شود اما آن دلیل طوری بیان میشود که غیرواقعی به نظر برسد.
تمرین حسن تعلیل
اینکه آرایه حسن تعلیل چیست و چگونه به کار می‌رود، در بخش‌های قبلی این مطلب بررسی شد. در این بخش، برای یادگیری بهتر حسن تعلیل، تمرین‌هایی را ارائه کرده‌ایم. برای پاسخگویی بهتر به تمرین‌ها توصیه میکنیم ابتدا با مشاهده فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی در فارسی فرادرس، حسن تعلیل و کاربرد آن را به‌طور کامل یاد بگیرید و سپس پاسخ دادن به سؤال‌ها را آغاز کنید.
لینک این آموزش رایگان را در ادامه ارائه کرده‌ایم.
تمرین‌ها شامل ۱۰ سؤال چهارگزینه‌ای هستند. برای پاسخگویی به تمرین‌ها ابتدا صورت هر سؤال را به‌دقت بخوانید و سپس گزینه مورد نظرتان را علامت بزنید. در زیر هر کدام از سؤال‌ها، گزینه «مشاهده جواب» قرار گرفته است. با کلیک روی آن می‌توانید پاسخ درست هر سؤال را مشاهده کنید.
علاوه‌بر این، در کنار هر سؤال، گزینه «شرح پاسخ» نیز قرار دارد. با کلیک روی آن، پاسخ تشریحی هر سؤال نشان داده میشود. بعد از پاسخگویی به همه سؤال‌ها، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» نشان داده میشود. بعد از کلیک روی این گزینه می‌توانید تعداد امتیازهای خود را در این آزمون مشاهده کنید.
جمع بندی
اینکه حسن تعلیل چیست و چگونه به کار می‌رود، در این مطلب از مجله فرادرس بررسی شد. در این مطلب مثال‌های متنوعی از آرایه حسن تعلیل را بررسی کردیم و تفاوت‌های آن را با آرایه اسلوب معادله نشان دادیم. در پایان، آزمونی را برای مرور نکته‌های این مطلب ارائه کردیم.
نوشته آرایه حسن تعلیل چیست؟ — ادبیات فارسی به زبان ساده + مثال اولین بار در فرادرس – مجله. پدیدار شد.
منبع
