آرایه اشتقاق چیست؟ – به زبان ساده با مثال و تمرین – فرادرس

آرایه اشتقاق به این معناست که شاعر یا نویسنده در کلام خود از واژه‌های هم‌خانواده یا هم‌ریشه استفاده کند. کاربرد این آرایه آهنگین‌تر کردن کلام است. به‌طور مثال، در جمله «در میان مالکان مملکت و والیان ولایت رسل و رسایل متبادل گردید.» از آرایه اشتقاق استفاده شده است. در این جمله، کلمه‌های «مالکان» و «مملکت»، واژه‌های «والیان» و «ولایت»، همچنین کلمه‌های «رسل» و «رسایل»، با یکدیگر هم‌ریشه و هم‌خانواده هستند. برای اینکه بدانید آرایه اشتقاق چیست و با مثال‌های آن در ادبیات فارسی آشنا شوید، کافی است این مطلب از مجله فرادرس را بادقت مطالعه کنید.

در مطلب پیش‌ رو، علاوه بر معرفی آرایه اشتقاق، تفاوت آن را با آرایه جناس نیز بررسی می‌کنیم. در پایان، تمرین‌هایی را برای یادگیری بهتر این آرایه در اختیارتان قرار می‌دهیم.

آرایه اشتقاق چیست؟

در آرایه اشتقاق یا اِقتِضاب، کلمه‌های هم‌ریشه به‌گونه‌ای در کنار هم قرار می‌گیرند که موجب آهنگین‌تر شدن شعر یا نثر شوند. به عبارت دیگر، شاعران یا نویسندگان با کنار هم قرار دادن کلمه‌های هم‌خانواده، آرایه اشتقاق را به وجود می‌آورند. برخی معتقدند اشتقاق یکی از انواع جناس است و آن را به‌عنوان «جناس اشتقاق» معرفی می‌کنند. ویرایش ویرایش تاریخ و زمان

آرایه اشتقاق را می‌توانید با مشاهده فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ پایه دهم فرادرس به‌خوبی یاد بگیرید. برای دسترسی به این فیلم آموزشی تنها لازم است روی لینک زیر کلیک کنید.

آرایه اشتقاق یکی از انواع صنایع ادبی لفظی به شمار می‌آید. برای اینکه ساختار آرایه اشتقاق را بهتر درک کنید و با کاربرد آن بیشتر آشنا شوید، به مثال زیر دقت کنید. در این بیت، شاعر از دو کلمه هم‌خانواده «تحویل» و «احوال» استفاده کرده است. هر دوی این کلمه‌ها از ریشه «حول» مشتق شده‌اند.

وجود این کلمه‌ها موجب آهنگین‌تر شدن کلام شاعر شده است.

گاهی ممکن است سخنوران برای ایجاد آرایه اشتقاق از کلمه‌هایی استفاده کنند که تعدادی از حروف آن‌ها یکسان یا شبیه به هم هستند اما در واقع، آن کلمه‌ها هم‌ریشه نیستند. آرایه‌‌ای که با استفاده از کلمه‌های مشابه ساخته شود، شبه اشتقاق نامیده می‌شود.

مثالی از آرایه شبه اشتقاق را در کادر زیر مشاهده می‌کنید. در این بیت، دو کلمه «کمین» و «کمان» اگرچه هم‌ریشه نیستند اما سه حرف مشترک دارند و همین موضوع موجب شده تا در ظاهر به کلمه‌های هم‌خانواده شبیه باشند. این کلمه‌ها آرایه شبه اشتقاق را در بیت زیر به وجود آورده‌اند.

برای ساخت آرایه اشتقاق می‌توان هم از کلمه‌های هم‌ریشه عربی و هم از کلمه‌های هم‌خانواده فارسی استفاده کرد.

مثال آرایه اشتقاق

اکنون که آموختید آرایه اشتقاق چیست و چه ساختاری دارد، با توجه به تمرین‌هایی که در این بخش ارائه می‌شود، کاربردهای این آرایه ادبی را نیز به‌راحتی می‌آموزید.

برای دسترسی به مثال‌های بیشتر و نمونه‌سؤالات آرایه اشتقاق توصیه می‌کنیم به فیلم آموزش علوم و فنون ادبی یک پایه دهم به همراه سؤالات کنکور فرادرس مراجعه کنید. لینک این فیلم آموزشی و کاربردی را در ادامه مشاهده می‌کنید.

مثال ۱

مولوی در بیت زیر از کلمه‌های هم‌ریشه «عین» و «عیان» استفاده کرده است. کنار هم قرار دادن این کلمه‌ها در یک بیت موجب شده تا آرایه اشتقاق به وجود بیاید و کلام شاعر نیز آهنگین‌تر شود.

مثال ۲

در بیت زیر از دو کلمه «می‌نگرم» و «نگران» استفاده شده است. اولی از نوع فعل است و دومی نیز یکی از صفت‌های رایج فارسی به شمار می‌آید. کلمه‌های «می‌نگرم» و «نگران» هر دو با استفاده از بن مضارع «نگر» ساخته شده‌اند. بنابراین، این کلمه‌ها هم‌‌ریشه هستند.

کنار هم قرار گرفتن این کلمه‌ها در بیت زیر آرایه اشتقاق را به وجود آورده است.

مثال ۳

در بیت زیر، شاعر با بهره‌گیری از کلمه‌های هم‌خانواده «جمع» و «مجموع» آرایه اشتقاق را ایجاد کرده است. این کلمه‌های عربی، هم‌ریشه و هم‌خانواده هستند.

مثال ۴

حافظ در بیت زیر با استفاده از کلمه‌های «ولی» و «ولایت» آرایه اشتقاق را به وجود آورده است. این کلمه‌های عربی هم‌ریشه و هم‌خانواده هستند و با حضور خود در مثال زیر، کلام شاعر را آهنگین‌تر کرده‌اند.

مثال ۵

در مثال زیر، کاربرد کلمه‌های «توختند» و «تاختند»، همچنین واژگان «سوختند» و «ساختند» را مشاهده می‌کنید. این کلمه‌ها هم‌ریشه نیستند اما دارای حروف مشترک‌اند. به همین خاطر، آرایه شبه اشتقاق را در بیت زیر به وجود آورده‌اند.

مثال ۶

شاعر در بیت زیر با استفاده از کلمه‌های هم‌خانواده «شاعری» و «شعری»، همچنین واژگان هم‌ریشه «راوی» و «روایی»، آرایه اشتقاق را پدید آورده است. وجود این کلمه‌ها بیت زیر را خوش‌آهنگ‌تر کرده است.

مثال ۷

در بیت زیر کلمه‌های «آستین» و «آستان» به کار رفته‌اند. این کلمه‌ها هم‌خانواده نیستند اما چهار حرف مشترک دارند و همین باعث می‌شود در ظاهر به کلمه‌های هم‌خانواده شبیه باشند.

با استفاده از این کلمه‌ها، آرایه شبه اشتقاق در بیت زیر ساخته شده است.

در فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ پایه دهم فرادرس نیز مثال‌هایی از آرایه اشتقاق ارائه شده است.

یادگیری صنایع لفظی ادبیات فارسی

تا اینجا نشان دادیم که آرایه اشتقاق چیست و چگونه در ادبیات فارسی به کار می‌رود. همچنین توضیح دادیم که اشتقاق یکی از صنایع لفظی ادبیات فارسی به شمار می‌‌رود. صنایع ادبی لفظی شامل آرایه‌هایی هستند که به ظاهر و نحوه تلفظ کلمه‌ها ارتباط دارند. از این آرایه‌ها معمولاً برای آهنگین کردن شعر و نثر استفاده می‌‌شود.

علاوه‌بر اشتقاق، آرایه‌های دیگری مانند سجع‌ها و جناس‌ها نیز در دسته صنایع ادبی لفظی قرار می‌گیرند. در صورتی که بخواهید با آرایه‌ها و صنایع ادبی لفظی بیشتر آشنا شوید، توصیه می‌کنیم فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس را تهیه و مشاهده کنید.

به آن دسته از مخاطبانی که می‌خواهند دستور زبان و ادبیات فارسی را به‌طور تخصصی بیاموزند، پیشنهاد می‌کنیم از مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس نهایت بهره را ببرند.

تفاوت اشتقاق با جناس

در بخش‌های قبلی به این موضوع اشاره کردیم که اشتقاق به‌عنوان یکی از انواع جناس شناخته می‌‌شود. اکنون این موضوع را با جزئیات بیشتری توضیح می‌دهیم.

چنانچه بخواهید با آرایه جناس و انواع آن بیشتر آشنا شوید، مشاهده فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی در فارسی فرادرس حتماً برایتان مفید خواهد بود. برای دسترسی به این فیلم آموزشی روی لینک زیر کلیک کنید.

اگر کلمه‌هایی که دارای آرایه اشتقاق هستند تنها در یک حرف یا واج اختلاف داشته باشند، در عین حال که آرایه اشتقاق دارند، آرایه جناس را هم تشکیل می‌دهند. کلمه‌هایی که دارای اشتقاق هستند، اگر بیشتر از یک حرف یا واج اختلاف داشته باشند، این اشتقاق دیگر از نوع جناس نخواهد بود. این نکته را با توجه به مثال زیر بهتر می‌آموزید.

در بیت زیر، کلمه‌های هم‌ریشه «حرم»، «حریم» و «حرمت» دارای آرایه اشتقاق هستند. در این میان، کلمه‌های «حرم» و «حریم» علاوه‌بر اینکه آرایه اشتقاق را تشکیل داده‌اند، دارای آرایه جناس نیز هستند، زیرا تنها در یک حرف یا واج با هم اختلاف دارند. در این بیت، کلمه‌های «حریم» و «حرمت» دارای آرایه جناس نیستند، چون اختلاف آن‌ها بیشتر از دو حرف یا واج است.

از سوی دیگر، توجه داشته باشید که هر جناسی لزوماً از نوع اشتقاق نیست. برای درک بهتر این نکته به مثال زیر دقت کنید.

شاعر در بیت زیر با بهره‌گیری از کلمه‌‌های «توشه» و «بوسه» آرایه جناس خط را به وجود آورده است. این جناس، از نوع اشتقاق نیست، زیرا کلمه‌های «توشه» و «بوسه» نه هم‌خانواده هستند و نه حروف مشترک و مشابه زیادی دارند.

در مطلب زیر از مجله فرادرس، آرایه جناس و انواع آن آموزش داده شده‌ است.

نوع دیگر آرایه اشتقاق

در برخی از کتاب‌های ادبی، آرایه اشتقاق به صورت متفاوتی توضیح داده شده است. در چنین کتاب‌هایی به این موضوع اشاره شده که جناس اشتقاق به معنی اختلاف دو کلمه متجانس در مصوت‌های آن‌هاست. به عبارت دیگر، هرگاه حروف و واج‌های دو یا چند کلمه با هم یکسان باشند و تنها مصوت‌های آن‌ها (ا، او، ای، ـِ، ـَ و ـُ) متفاوت باشد، آرایه اشتقاق ساخته می‌شود.

نمونه‌ای از این نوع آرایه را در کادر زیر ارائه کرده‌ایم. در بیت زیر، کلمه‌های متجانس «پارسی» و «پارسا» تنها در مصوت آخر خود با هم اختلاف دارند. کلمه پارسی با مصوت «ای» به پایان رسیده اما در انتهای واژه «پارسا»، مصوت «ا» آمده است. وجود این کلمه‌ها موجب پدید آمدن آرایه اشتقاق در بیت زیر شده است.

سؤالات متداول

اینکه آرایه اشتقاق چیست و چگونه به کار می‌رود، در بخش‌های قبلی این مطلب بررسی شد. در ادامه، به برخی از سؤالات متداول در مورد این مبحث اشاره کرده و به آن‌ها پاسخ می‌دهیم. این پرسش و پاسخ‌ها در واقع دربردارنده نکته‌های تکمیلی هستند که آشنایی با آن‌ها حتماً برایتان سودمند خواهد بود.

آیا در آرایه اشتقاق از کلمه‌های مشتق استفاده می‌شود؟

برای ساخت آرایه اشتقاق می‌توان از کلمه‌های مشتق یا واژه‌های وندی استفاده کرد اما استفاده از این نوع کلمه‌ها الزامی نیست. با کلمه‌های ساده، واژگان مرکب و وندی‌مرکب هم می‌توان آرایه اشتقاق را تشکیل داد.

آرایه اشتقاق با استفاده از چند کلمه ساخته می‌شود؟

در ساخت آرایه اشتقاق معمولاً از دو کلمه هم‌خانواده یا هم‌ریشه استفاده می‌‌شود. با این حال، می‌توان برای ساخت این آرایه بیشتر از دو کلمه هم‌خانواده یا هم‌ریشه را نیز به کار برد.

تمرین آرایه اشتقاق

تا اینجا یاد گرفتید که آرایه اشتقاق چیست و چگونه در ادبیات فارسی به کار می‌رود. در ادامه، برای اینکه دانسته‌های خود را در این مورد ارزیابی کنید، تمرین‌هایی را در اختیارتان قرار می‌دهیم.

این تمرین‌ها شامل ۱۰ سؤال چهارگزینه‌ای هستند. برای پاسخگویی به آن‌ها، ابتدا صورت هر سؤال را مطالعه کرده و سپس گزینه درست را علامت بزنید. برای اینکه از درستی پاسخ‌های خود مطمئن شوید، لازم است روی گزینه «مشاهده جواب» که زیر هر کدام از سؤال‌ها قرار دارد، کلیک کنید.

با کلیک روی گزینه «شرح پاسخ» نیز به پاسخ تشریحی هر سؤال دسترسی خواهید داشت. بعد از پاسخ دادن به همه سؤال‌ها، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» را مشاهده خواهید کرد. با کلیک روی این گزینه، تعداد امتیازهای دریافتی شما در این آزمون نشان داده می‌شود.